Διακρίσεις και Στερεότυπα στα Ελληνικά Μ.Μ.Ε.

(Συμπεράσματα έρευνας η οποία διεξήχθη από το Δ' Τμήμα της Επιτροπής παρά τω Πρωθυπουργώ για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου)

Το κείμενο που ακολουθεί είναι το πόρισμα έρευνας η οποία διεξήχθη από το Τμήμα Επικοινωνίας και Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης του Πανεπιστημίου Αθηνών για λογαριασμό του Δ' Τμήματος της Επιτροπής για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου. Επιστημονικός υπεύθυνος του ερευνητικού έργου ήταν ο καθηγητής κ. Κλήμης Ναυρίδης. Η έρευνα στηρίχθηκε στη μέθοδο του media monitoring, η οποία συνίσταται σε γενικές γραμμές στη σταθερή καταγραφή προαποφασιμένου δείγματος ΜΜΕ και στη συνέχεια την κωδικοποίηση και ανάλυση των στοιχείων που προκύπτουν. Την υλικοτεχνική υποδομή για τη διεκπεραίωση της συγκεκριμένης έρευνας, παρείχε η εταιρεία "Metron Analysis S.A.". Στην ομάδα έργου συμμετείχε επίσης η ερευνήτρια κ. Σοφία Νίκα, η προσφορά της οποίας στην ανάλυση του υλικού ήταν πραγματικά ανεκτίμητη.

Η έκθεση των αποτελεσμάτων στηρίζεται στην επιλογή και σε βάθος ανάλυση συγκεκριμένων περιπτώσεων (case studies) οι οποίες εμφάνισαν εξαιρετικά υψηλή προβολή από τα ΜΜΕ, κατά το τρίμηνο διάστημα το οποίο διήρκεσε η καταγραφή των δεδομένων (Ιούλιος, Οκτώβριος και Νοέμβριος 2001). Τα ονόματα των προσώπων τα οποία αναφέρονται στα case studies της έρευνας είναι αυθεντικά, αφ' ενός λόγω του ότι θα ήταν άνευ νοήματος πλέον η απόκρυψη των ονομάτων τη στιγμή που έχει γίνει δημόσια μετάδοσή τους και αφ' ετέρου για λόγους πληρέστερης πιστοποίησης των περιπτώσεων.

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

1. Εισαγωγή

2. Επιλέγοντας τον τρόπο σχηματισμού της εικόνας (μεθοδολογία)

3. Σχηματίζοντας την εικόνα (περιγραφή περιπτώσεων)

4. Η παρουσίαση των ειδήσεων στα ελληνικά τηλεοπτικά ΜΜΕ

5. Η "Τηλεοπτική Δικαιοσύνη"

6. Η διαφορετικότητα ως "Είδηση"

7. Συμπερασματικά σχόλια

8. Βιβλιογραφία

Εισαγωγή

Το ερώτημα που αποτέλεσε τη βάση του σκεπτικού της έρευνας αυτής δεν είναι ούτε νέο, ούτε πρωτότυπο, αλλά αντιθέτως έχει απασχολήσει επί πολλές δεκαετίες την ακαδημαϊκή κοινότητα του χώρου της Επικοινωνίας και των Πολιτικών Επιστημών. Το ερώτημα αυτό αφορά τη σχέση μεταξύ κοινωνίας και ΜΜΕ: Τα ΜΜΕ διαμορφώνουν την κοινωνική πραγματικότητα ή η κοινωνική πραγματικότητα είναι αντιθέτως αυτή η οποία, υπαγορεύει τη δομή και τη λειτουργία των ΜΜΕ; Ή μήπως τέλος μιλάμε για μια αλληλοδραστική σχέση μέσα από την οποία οι δύο αυτοί παράγοντες αλληλοδιαμορφώνονται διαρκώς;

Σε κάθε περίπτωση θα πρέπει να αποδεχθούμε ότι τα ΜΜΕ λειτουργούν ως διαμεσολαβητές της σύγχρονης κοινωνικής πραγματικότητας, καθώς σε μεγάλο βαθμό τα ΜΜΕ παρεμβάλλονται ανάμεσα στα υποκείμενα και τις εμπειρίες τους και συχνά αναλαμβάνουν τη σύνδεση τους με βασικούς κοινωνικούς θεσμούς. Το ανωτέρω γίνεται σαφές και από τη μεγάλη συζήτηση περί "διαμεσολάβησης της εμπειρίας" ή "μεσοποίησης της κοινωνικής πραγματικότητας" - στοιχείο το οποίο σε μεγάλο βαθμό χαρακτηρίζει τις δυτικές τουλάχιστον κοινωνικές δομές [1]. Εκ των πραγμάτων ίσως θα μπορούσε να πει κάποιος ότι η εμπειρία είναι διαμεσολαβημένη, μια και η γενική "γραμματική" των Μέσων στηρίζεται στη συνθήκη της μεταφοράς δεδομένων (γραφή και ανάλυση για τον τύπο, αναμετάδοση λόγου για το ραδιόφωνο και προβολή εικόνας για την τηλεόραση) τα οποία συνθέτουν ένα αντιληπτικό σύνολο το οποίο ο αναγνώστης / ακροατής / θεατής προσλαμβάνει ως "εμπειρία". Τα στοιχεία όμως από τα οποία συντίθεται και ο τρόπος με τον οποίο δημιουργείται η εμπειρία αυτή, είναι δεδομένα και εν πολλοίς ορίζονται και από τα τεχνικά όρια και τη "λογική" του κάθε Μέσου [2]. Αυτός ο δεδομένος τρόπος σύνθεσης και δημιουργίας της διαμεσολαβημένης εμπειρίας αλλά και το σύνολο των ορίων του κάθε Μέσου, αποτελούν το "φίλτρο" μέσα από το οποίο υποχρεωτικά διέρχονται τα μηνύματα των Μέσων.

Η αποδοχή και μόνο της ύπαρξης αυτού του "φίλτρου", θέτει εν αμφιβόλω το κατά πόσο μπορεί να υπάρξει μια αντικειμενική προβολή της πραγματικότητας από τα ΜΜΕ. Και τούτο γιατί τα ΜΜΕ είναι κατά κύριο λόγο οργανισμοί, οι οποίοι υπόκεινται σε δικούς τους εσωτερικούς κανόνες λειτουργίας, οι οποίοι ενδεχομένως να πηγάζουν από καθαρά οικονομικά, πολιτικά ή γενικότερα συμφέροντα διαχείρισης εξουσίας, όπως μπορεί επίσης να εξυπηρετούν καθαρά λειτουργικούς και πρακτικούς σκοπούς. Η αρχική υπόθεση της συγκεκριμένης έρευνας, στηρίχθηκε στη διαπίστωση ότι οι εσωτερικοί κανόνες λειτουργίας των ΜΜΕ δημιουργούν ένα είδος εργασιακής ρουτίνας για τους εργαζόμενους σε αυτά. Η ρουτίνα αυτή αφενός εξυπηρετεί τη διατήρηση ενός ολοκλήρου πλέγματος ισορροπιών, τις οποίες το ίδιο το Μέσο θεωρεί απαραίτητες για την ύπαρξή του και αφετέρου συνάδει με την "πολιτική γραμμή"[3]του Μέσου, όπως αυτή έχει χαραχθεί και εδραιωθεί. Με άλλα λόγια, η καθημερινή διαδικασία στην επιλογή και την παρουσίαση των ειδήσεων [4] γίνεται με ένα συγκεκριμένο τρόπο[5], ο οποίος εξασφαλίζει τα στοιχεία εκείνα τα οποία το ίδιο το Μέσο θεωρεί απαραίτητα για την επιβίωσή του στην "Αγορά", μια και μεταξύ άλλων αναμφίβολα πρόκειται και για οικονομικό οργανισμό, ο οποίος οφείλει να λαμβάνει υπόψη τους νόμους και τους κανόνες της "Αγοράς" στην οποία κινείται. Τα οικονομικά αυτά κριτήρια όμως, δεν μπορεί σε καμία περίπτωση να είναι αυτά τα οποία έχουν τη σημαντικότερη βαρύτητα στην επιλογή του περιεχομένου των Μέσων, πόσο περισσότερο δεν μπορεί να είναι και τα μόνα. Και τούτο γιατί από κανένα δεν αμφισβητείται ο λειτουργηματικός αλλά και εκπαιδευτικός χαρακτήρας των Μέσων, τα οποία οφείλουν να λαμβάνουν αποφάσεις με αυξημένη ευθύνη δεδομένου ότι κινούνται στη δημόσια σφαίρα.

Η έρευνα εστιάσθηκε κατ' αρχή στον τρόπο με τον οποίο αρθρώνεται αυτή εργασιακή ρουτίνα των ΜΜΕ κυρίως σε ότι αφορά τη βασική και πρωτογενή τους μονάδα παραγωγής: την Είδηση. Από τη θεωρία της Επικοινωνίας είναι γνωστό ότι οι τρεις βασικοί μηχανισμοί που στοιχειοθετούν την κατάρτιση της δομής των ειδήσεων στα ΜΜΕ γενικά αλλά και στην Τηλεόραση είναι η επιλογή των ειδήσεων (News Selection) (ο καθορισμός των θεμάτων της ημέρας - ο οποίος συνίσταται στην επιλογή των γεγονότων τα οποία θα προβληθούν και ουσιαστικά θα αναχθούν σε "ειδήσεις"), η ιεράρχησή τους (Priming) (η οποία συνίσταται στην απόφαση για τη σειρά προβολής της είδησης στο σύνολο των ειδήσεων και κατά συνέπεια αντανακλά τη "βαρύτητα" που προσδίδεται στην κάθε είδηση) και η πλαισίωση της είδησης (Framing) (η οποία αποτελεί την επιλογή του τρόπου παρουσίασης της είδησης, και συγκεκριμένα το "πως" προβάλλεται κάθε είδηση, αν χρησιμοποιούνται δηλαδή ιδιαίτερες οπτικοακουστικές τεχνικές οι οποίες πλαισιώνουν και υποστηρίζουν την προβολή της είδησης, αποτελώντας με τον τρόπο αυτό μηχανισμούς τονισμού συγκεκριμένων μόνο στοιχείων της). Δύο από τους μηχανισμούς αυτούς, η επιλογή και η ιεράρχηση των ειδήσεων, αποτελούν στην ουσία τη λειτουργία του Αgenda Setting [6], δηλαδή του καθορισμού των δημόσιων θεμάτων - έννοια η οποία υποδηλώνει τη σαφή συσχέτιση της δομής με την οποία παρουσιάζονται τα γεγονότα από τα ΜΜΕ και των θεμάτων τα οποία αποτελούν αντικείμενα ενασχόλησης της κοινής γνώμης [7].

Μέσα από την εφαρμογή των πρακτικών αυτών, τα ΜΜΕ γίνονται αντιληπτά ως ένας από τους σημαντικότερους παράγοντες στον καθορισμό των δύο βασικών πεδίων της ανθρώπινης δραστηριότητας: της ιδιωτικής και της δημόσιας σφαίρας - στοιχείο το οποίο κατ' επέκταση αναφέρεται και στις σχέσεις κράτους-πολιτών. Το ζήτημα του σεβασμού των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και της ίσης μεταχείρισης των πολιτών από το κράτος, οφείλει να αποτελεί θεμελιώδες μέλημα για όλων των δημοκρατικών κυβερνήσεων του σύγχρονου κόσμου. Ο σεβασμός στη "διαφορετικότητα" του Άλλου, έχει συζητηθεί και αναλυθεί όσο λίγα θέματα στις σύγχρονες κοινωνίες και έχει αναχθεί σε Βασική Αρχή του Δικαίου. Όμως, είναι κοινή παραδοχή ότι η απόσταση από την τυπική ισχύ της Βασικής αυτής Αρχής μέχρι την καθημερινή, πρακτική και επί παντός του επιστητού εφαρμογή της, παραμένει αρκετά μεγάλη.

Θα μπορούσε να υποθέσει κανείς, ότι ένας από τους λόγους στον οποίο ενδεχομένως οφείλεται η απόσταση αυτή, είναι και η μη εμπέδωση της Αρχής του σεβασμού των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου σε ατομικό, ψυχολογικό κυρίως επίπεδο - πέρα από το θεσμικό. Η ταχύτητα με την οποία επήλθαν οι βαθιές και ριζικές αλλαγές στον Ευρωπαϊκό χώρο κατά τα τέλη της δεκαετίας του '80 (πτώση καθεστώτων υπαρκτού σοσιαλισμού, αναδιαμόρφωση κρατικών συνόρων και μετακινήσεις πληθυσμών) "αιφνιδίασε" κατά κάποιο τρόπο, ένα μεγάλο τμήμα των Ευρωπαϊκών κοινωνιών - το οποίο ζώντας σε κοινωνικοοικονομικά και πολιτισμικά δεδομένα αναλλοίωτα επί δεκαετίες, υιοθέτησε απέναντι στις νέες συνθήκες που διαμορφώθηκαν μια σαφώς "αμυντική" στάση. Η στάση αυτή (μιλώντας κυρίως σε ατομικό επίπεδο) εκκινεί από την αντιλαμβανόμενη ύπαρξη μιας "απειλής" λόγω της διαφορετικότητας - η οποία εκτείνεται σε κάθε τι το χαρακτηριζόμενο με υποκειμενικά κριτήρια ως "παρεκκλίνων", ανεξάρτητα από το χρόνο εμφάνισής του, εδραιώνοντας πλέον με τον τρόπο αυτό, συνολικά πρότυπα "αμυντικού πολιτισμού".

Αυτά τα "αμυντικά σύνδρομα" ήρθε να ενισχύσει η τηλεοπτική ρητορική, η οποία, όπως έχει ειπωθεί κατά κόρον, υποβοηθά στη δημιουργία, την επιβεβαίωση και την αναπαραγωγή των ιδεολογικών στερεοτύπων, πολιτισμικών προκαταλήψεων και κατηγοριοποιήσεων. Οι φυλετικές και οι κοινωνικές ταυτότητες σχηματίζονται και επανακαθορίζονται [8] από τα συστηματικά και ευρέως προβαλλόμενα μηνύματα των ΜΜΕ, τα οποία είναι κοινά σε όλους. Όπως επισήμανε ο G. Gerbner και οι συνεργάτες του, η τηλεόραση είναι υπεύθυνη για μια μεγάλη διαδικασία "καλλιέργειας", σύμφωνα με την οποία οι άνθρωποι εκτίθενται συστηματικά σε μια "επιλεκτική άποψη", που τείνει να διαμορφώνει ανάλογα τις πεποιθήσεις και τις αξίες: η "τηλεόραση είναι ένα παντοδύναμο πολιτιστικό μέσο και παράλληλα ένα όπλο της κυρίαρχης κοινωνικής τάξης, που εξυπηρετεί, διατηρεί, σταθεροποιεί και ενδυναμώνει, αντί να μεταβάλλει ή να απειλεί, τα υπάρχοντα συστήματα αξιών, πεποιθήσεων και στάσεων" [9].

Με βάση το δεδομένο αυτό πλαίσιο, ο ερευνητικό έλεγχος κατευθύνθηκε στη διερεύνηση ενδεχομένων παραβιάσεων των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, ειδικά από την Ελληνική Τηλεόραση. Με ποια κριτήρια επιλέγονται από τον καθημερινό "ωκεανό των συμβάντων" τα γεγονότα εκείνα, τα οποία επενδύονται με την αντίστοιχη συμβολική αξία και ανάγονται σε "ειδήσεις", κατάλληλες για να προβληθούν από τα κεντρικά τηλεοπτικά δελτία; Ποιες ειδήσεις προτάσσονται έναντι άλλων και με ποιο ακριβώς τρόπο; Ποιοι είναι οι μηχανισμοί που χρησιμοποιούνται για να "μεταφρασθούν" τα γεγονότα σε ειδήσεις που αφορούν το τηλεοπτικό κοινό; Πως ορίζουν τα Μέσα τους "πρωταγωνιστές" των ειδήσεών τους; Τι ρόλο παίζει η χρήση της γλώσσας στον τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίζονται οι "πρωταγωνιστές" αυτοί από τα Μέσα; Ποιοι είναι τελικά οι μηχανισμοί αυτοί των ΜΜΕ οι οποίοι εμπρόθετα ή μη διαμορφώνουν εικόνες, αντιλήψεις ή/και στερεότυπα για συγκεκριμένα πρόσωπα ή ολόκληρες ομάδες του πληθυσμού;

Τα ερωτήματα αυτά είναι βέβαιο ότι δεν απαντώνται με απλό και συνοπτικό τρόπο, ούτε φυσικά εξαντλούνται στα περιορισμένα όρια μιας έρευνας όπως αυτή. Για το λόγο αυτό, το συγκεκριμένο ερευνητικό πρόγραμμα, στόχο είχε να καταδείξει μια αρχική γενική εικόνα σχετικά με το βαθμό σεβασμού των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων από την Ελληνική Τηλεόραση. Είναι βέβαιο ότι, μια περισσότερη εκτεταμένη έρευνα πάνω στο θέμα αυτό, θα μπορούσε να σχηματοποιήσει με περισσότερες λεπτομέρειες την εικόνα αυτή.

Επιλέγοντας τον τρόπο σχηματισμού της εικόνας (μεθοδολογία)

Το συγκεκριμένο ερευνητικό πρόγραμμα, ήταν καθαρά Ποιοτικού και όχι Ποσοτικού τύπου.

Με βάση το σκεπτικό ότι η Τηλεόραση αποτελεί αναμφισβήτητα το Μέσο με την ευρύτερη διάδοση αλλά και την περισσότερο άμεση επίδραση στο κοινό, η συλλογή των ερευνητικών δεδομένων επικεντρώθηκε στο Μέσο αυτό. Σύμφωνα με τις μετρήσεις τηλεθέασης στην Ελλάδα αλλά και τη δομή που ακολουθούν στα προγράμματά τους, οι πανελλαδικής εμβέλειας τηλεοπτικοί σταθμοί έχουν συχνά ως αιχμή της "ζώνης υψηλής τηλεθέασης" των, τα κεντρικά δελτία ειδήσεων. Για το λόγο αυτό η έρευνα επικεντρώθηκε κατά βάση στα κεντρικά δελτία ειδήσεων των τηλεοπτικών σταθμών, για ένα συγκεκριμένο χρονικό διάστημα 3 διαφορετικών μηνών (Ιούλιος, Οκτώβριος και Νοέμβριος 2001). Για το χρονικό διάστημα αυτό, έγινε παρακολούθηση και καταγραφή όλων των κεντρικών τηλεοπτικών δελτίων ειδήσεων με σκοπό τη συλλογή δεδομένων από τους εξής τηλεοπτικούς σταθμούς:

MEGA CHANNEL

ANT1

STAR

ALPHA

NET

Οι συγκεκριμένοι τηλεοπτικοί σταθμοί είναι πανελλαδικής εμβέλειας και καλύπτουν το συντριπτικά μεγαλύτερο τμήμα της συνολικής τηλεθέασης, ενώ το δείγμα έλαβε υπόψη του το διαχωρισμό ιδιωτικής και κρατικής τηλεόρασης. Καθημερινά ομάδα ερευνητών κατέγραφε τα θέματα των δελτίων ειδήσεων σε "Ειδικά Φύλλα Καταχώρησης Δελτίου" και ώστε να επισημαίνονται οι ειδήσεις εκείνες οι οποίες ενδεχομένως να προωθούσαν στερεότυπα ή μηχανισμούς διάκρισης αναφορικά με συγκεκριμένες ομάδες πληθυσμού ή μεμονωμένα πρόσωπα. Οι ειδήσεις αυτές στη συνέχεια αναλύθηκαν περαιτέρω λεπτομερειακά και στη βάση των αξόνων που προαναφέρθηκαν (news setting, framing και priming). Μετά το πέρας της συλλογής των δεδομένων, ακολούθησε δευτερογενής ανάλυσή των δεδομένων κατά την οποία εντοπίσθηκαν συγκεκριμένες ειδήσεις, οι οποίες διαχωρίστηκαν από το βασικό σώμα των δεδομένων ώστε να αναλυθούν σε βάθος αντιμετωπιζόμενες ως case studies. Από τη διαδικασία αυτή προέκυψαν 10 διαφορετικές ειδήσεις, στις οποίες έγινε πλήρης απομαγνητοφώνηση των κειμένων τους. Το περίπου 100 σελίδων υλικό των απομαγνητοφωνημένων πρακτικών, σε συνδυασμό με την λεπτομερή παρακολούθηση του οπτικού υλικού της κάθε είδησης, αποτέλεσε το βασικό υλικό της έρευνας.

Σχηματίζοντας την εικόνα (περιγραφή περιπτώσεων)

Η κάθε μια από τις περιπτώσεις που επιλέχθηκαν για περαιτέρω ανάλυση καλύπτουν μια σχετικά ευρεία γκάμα περιπτώσεων. Θα πρέπει να γίνει σαφές εκ των προτέρων ότι η συλλογή και η ανάλυση των περιπτώσεων αυτών, δεν έγινε με σκοπό την αξιολόγηση των γεγονότων ή των συμβάντων αυτών καθ' αυτών αλλά με σκοπό την αξιολόγηση του τρόπου που αυτά παρουσιάσθηκαν. Για το λόγο αυτό δεν πρόκειται να υπάρξει στο ερευνητικό κείμενο, κανενός είδους κρίση σχετικά με το αληθές ή μη των γεγονότων και φυσικά καμία κρίση σχετικά με τις πράξεις και τη δράση των προσώπων τα ονόματα των οποίων περιλαμβάνονται στα κείμενα των ειδήσεων. Για το λόγο αυτό, η ανάλυση δεν λαμβάνει υπόψη στοιχεία όπως το αν η πράξη είναι ομολογημένη ή όχι από τον κατηγορούμενο ως δράστη, αν έχει υπάρξει καταδικαστική απόφαση ή μη και φυσικά δεν αξιολογεί το βαθμό ή την ένταση των παραβατικών πράξεων οι οποίες ενδεχομένως περιλαμβάνονται στα θέματα των ειδήσεων. Αντιθέτως, προσπαθεί να στηρίζεται σε μια όσο το δυνατόν περισσότερο ορθολογική και "ψυχρή" σύγκριση των στοιχείων που προέρχονται από τα κείμενα των απομαγνητοφωνήσεων και να επικεντρώνει με ουδέτερο πνεύμα αυστηρά και μόνο στον τρόπο παρουσίασης των γεγονότων αυτών από τα κεντρικά τηλεοπτικά δελτία ειδήσεων χωρίς να προσπαθεί να αναλύσει αυτά καθ' αυτά τα γεγονότα.

Οι περιπτώσεις λοιπόν οι οποίες εξετάσθηκαν αναλυτικότερα ήταν οι εξής:

1. Εξάρθρωση κυκλώματος πορνείας, στο οποίο κατηγορήθηκε για συμμετοχή η ηθοποιός κ. Γ. Μ.
Η κ. Μ. αναφέρεται στη συντριπτική πλειοψηφία των ρεπορτάζ ως "γνωστή ηθοποιός", ενώ τα ρεπορτάζ βρίθουν στην κυριολεξία από αποσπάσματα γυμνών μπαλέτων ή αισθησιακές σκηνές από διάφορες ταινίες. Το πιο ενδιαφέρον σημείο στην παρουσίαση του συγκεκριμένου θέματος είναι το ότι η βασική επικέντρωση γίνεται στην ύπαρξη μιας ατζέντας η οποία (σύμφωνα με πληροφορίες των reporters) βρέθηκε στα χέρια μια συγκατηγορούμενης της κ. Μ., μέσα στην οποία βρίσκονται ονόματα επωνύμων. Τα περισσότερα ρεπορτάζ πλέκονται γύρω από το θέμα αυτό, υιοθετώντας νεφελώδεις και αόριστες αναφορές για "αποκαλύψεις-φωτιά" σχετικά με πρόσωπα των οποίων αναφέρεται η επαγγελματική ιδιότητα έπεται του επιθέτου "γνωστός" ("γνωστός επιχειρηματίας", "γνωστή τραγουδίστρια", "γνωστή ηθοποιός", "γνωστό μοντέλο", κλπ). Προς επιβεβαίωση των συμβάντων αυτών φιλοξενούνται μάλιστα στα δελτία ή στα ρεπορτάζ, άτομα από τους συγκεκριμένους επαγγελματικούς χώρους, τα οποία ενίοτε δέχονται πιεστικές ερωτήσεις για τον τα ίδια "έχουν δεχθεί ανήθικες προτάσεις". Το συνολικό κλίμα παρουσίασης της είδησης, δημιουργεί μια ατμόσφαιρα η οποία μπορεί να περιγραφεί ως "πέρα από το συγκεκριμένο γεγονός, εμείς οι reporters ξέρουμε και άλλα πολλά, τα οποία δεν μπορούμε να σας τα πούμε" - σκεπτικό το οποίο ουσιαστικά δεν διαφέρει σε τίποτε από την απλή διασπορά φημών. Τα κείμενα των ρεπορτάζ, οι αναφορές των παρουσιαστών και οι συζητήσεις που διεξάγονται, κινούνται πάνω σε έναν σαφώς διακριτό άξονα, βάσει του οποίου άλλες φορές λέγεται ρητά και άλλες υπονοείται σαφώς ότι επαγγέλματα όπως αυτά της ηθοποιού ή του μοντέλου έχουν ιδιαίτερα αυξημένες πιθανότητες να οδηγήσουν στην πορνεία και κατά συνέπεια οι επαγγελματίες των κλάδων αυτών είναι κατά κάποιο τρόπο ιδιαίτερα επιβαρημένοι με υποψίες για ανάμειξη σε κυκλώματα πορνείας. Φυσικά, δεν παραλείπεται και ο ανάλογος (μεταφορικός) "χρωματισμός" της όλης υπόθεσης στο απόλυτα κλισέ-χρώμα του ροζ: "ροζ κύκλωμα", "ροζ ατζέντα", "ροζ αποκαλύψεις", κλπ.

2. Σύλληψη κατηγορουμένου για βιασμούς γυναικών στα Β. προάστια της Αττικής.
Η αστυνομία συλλαμβάνει τον κ. Σ. Φ. κατηγορώντας τον ως υπεύθυνο για το βιασμό μιας γυναίκας και την απόπειρα βιασμού άλλων τριών, στα Β. προάστια της Αττικής. Ο κατηγορούμενος αναφέρεται συχνότερα ως "20χρονος σπουδαστής ΤΕΙ", ενώ στα περισσότερα ρεπορτάζ περιλαμβάνεται πλήρης περιγραφή των περιστατικών με ιδιαίτερη επικέντρωση στο ότι ο δράστης έστηνε ενέδρα στα θύματά του στις πυλωτές και στα γκαράζ των πολυκατοικιών. Το στοιχείο αυτό οδηγεί την πλειονότητα των ρεπορτάζ στο να έχουν υπέρτιτλο "Ο Δράκος των Γκαράζ", ενώ ο κατηγορούμενος αναφέρεται ως "δράκος" και σε μεμονωμένες περιπτώσεις στα ίδια τα κείμενα των ρεπορτάζ.

3. Σύλληψη κατηγορουμένου για βιασμό 11χρονου κοριτσιού στη Ροδόπη.
Η αστυνομία συλλαμβάνει τον κ. Τ. Ι. κατηγορούμενο για το βιασμό ενός 11χρονου κοριτσιού σε χωριό έξω από την Κομοτηνή. Σχεδόν το σύνολο των ρεπορτάζ αναφέρονται στον κατηγορούμενο κυρίως με τη θρησκευτική του ταυτότητα και δευτερευόντως με την ηλικιακό προσδιορισμό του: "ο 23χρονος μουσουλμάνος" ή απλά "ο νεαρός μουσουλμάνος". Σε μεμονωμένες περιπτώσεις ο κατηγορούμενος αναφέρεται ρητά ως "ο βιαστής", ενώ σε κείμενο ρεπορτάζ συγκεκριμένου σταθμού αναφέρεται ότι "ο ιατροδικαστής ξαφνιάστηκε από το τι κρύβεται στην άρρωστη ψυχή του".

4. Σύλληψη κατηγορούμενου για κακοποίηση ανηλίκων παιδιών.
Δασκάλα σε σχολείο της Θεσσαλονίκης παρατηρεί ότι ένας από τους μαθητές της προσέρχονταν στο σχολείο ατημέλητος και με μελανιές. Μετά από εξέταση του παιδιού αποφασίζει να καταγγείλει το συμβάν στην αστυνομία η οποία και συλλαμβάνει τον κ. Γ. Κ., σύντροφο της μητέρας των παιδιών, τον οποίο και κατηγορεί για την κακοποίησή τους. Ο κατηγορούμενος αναφέρεται κυρίως με ηλικιακό προσδιορισμό της ταυτότητάς του ("ο 50χρονος"), ενώ αναφέρεται και ως "τύραννος", ο οποίος ενίοτε "έφθανε στα όρια της διαστροφής".

5. Υπόθεση δολοφονίας στον Άλιμο μετά από φιλονικία για ασήμαντη αφορμή.
Η σύζυγος του κ. Ν. Ρ. πετάει από το μπαλκόνι του πρώτου ορόφου της πολυκατοικίας στην οποία διαμένει η οικογένεια μια σακούλα με σκουπίδια, κίνηση η οποία ενοχλεί τον κ. Ν. Ο. ο οποίος διέμενε με την οικογένειά του στο ισόγειο της πολυκατοικίας. Ακολουθεί διαπληκτισμός ο οποίος καταλήγει στο κοντινό αστυνομικό τμήμα. Λίγες ημέρες μετά, επιστρέφοντας από εκδρομή ο κ. Ρ. μαζί με ένα φίλο του συμπλέκονται και πάλι με τον κ. Ο. και τον αδερφό του. Από τη συμπλοκή τραυματίζεται ο κ. Ρ. ο οποίος εκπνέει λίγο αργότερα από ακατάσχετη αιμορραγία, ενώ ο φίλος του οδηγείται επίσης τραυματισμένος στο νοσοκομείο. Τα ρεπορτάζ παρέχουν αντιφατικές πληροφορίες σχετικά με το συμβάν: ένα τμήμα υποστηρίζει ότι οι κατηγορούμενοι ως δράστες είχαν στήσει ενέδρα στα δύο θύματα και όταν εμφανίσθηκαν τους επιτέθηκαν, ενώ ένα άλλο μικρότερο τμήμα αναφέρει τον ισχυρισμό των κατηγορουμένων ότι δέχθηκαν πρώτοι πυροβολισμούς από τα θύματα και για το λόγο αυτό αμύνθηκαν τραυματίζοντάς τους. Είναι σαφές ότι η είδηση προβάλλεται μέσα από το διπολικό πρίσμα "Έλληνες-Αλβανοί" μια και οι δράστες αναφέρονται σε κάθε ευκαιρία ως "αλβανοί" και σε κάποιες μεμονωμένες περιπτώσεις προσδιορίζονται και ηλικιακά. Σε αρκετά ρεπορτάζ προβάλλονται δηλώσεις των συγγενών των θυμάτων οι οποίοι απειλούν ότι "αν πατήσει άλλος αλβανός μέσα στο σπίτι για τον επόμενο μήνα, θα έχουμε κι άλλο μακελειό", ενώ δηλώνουν ότι πρέπει "να ξέρουν όλοι ότι δεν τους θέλουμε τους Αλβανούς", "τους άφησαν ελεύθερους βλέπεις" (τους Αλβανούς), "να τους πετάξουν όλους έξω και θα δεις πως θα φύγουν" (οι Αλβανοί), ενώ σε ερώτηση των δημοσιογράφων σχετικά με το πως αισθάνονται, η απάντηση είναι "μίσος, μεγάλο μίσος".

6. Σύλληψη μητέρας με την κατηγορία ότι εξέδιδε τις κόρες της.
Η αστυνομία συλλαμβάνει την κ. Σ. με την κατηγορία ότι εξέδιδε τις δύο ανήλικες κόρες της, σε χωριό έξω από τη Δράμα. Η σύλληψή της έγινε μετά από ραντεβού που κανονίστηκε μεταξύ της μητέρας και αστυνομικού - την ιδιότητα του οποίου δεν η κ. Σ. - και τη στιγμή που έγινε η παραλαβή των προσημειωμένων χαρτονομισμάτων της αμοιβής. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι ο χαρακτήρας του θέματος και η εμπλοκή ανηλίκων, έκανε σαφές ότι απαιτούνταν ιδιαίτερη προσοχή στην προβολή της συγκεκριμένης είδησης. Η πλειονότητα των ρεπορτάζ δεν αναφέρουν το όνομα της μητέρας, ούτε και δείχνουν το πρόσωπό της - εκτός από ένα συγκεκριμένο τηλεοπτικό σταθμό ο οποίος κάνει και τα δύο στο ρεπορτάζ του. Κανένα ρεπορτάζ όμως δεν δείχνει τα πρόσωπα των παιδιών. Παρ' όλ' αυτά σε όλα τα ρεπορτάζ, περιλαμβάνονται τόσες πολλές λεπτομέρειες (όνομα χωριού, στοιχεία για την γενικότερη κατάσταση της οικογένειας, τόπος μετανάστευσης του πατέρα, δηλώσεις αδερφής της μητέρας αλλά και της πεθεράς της, πλήθος δηλώσεων των κατοίκων του χωριού κλπ) οι οποίες με βέβαιο τρόπο, οδηγούν αποκλειστικά και μόνο στους συγκεκριμένους πρωταγωνιστές του γεγονότος (μητέρα και κόρες), έτσι ώστε η κάλυψη των προσώπων και η μη αναφορά των ονομάτων, να ακυρώνεται στο ουσιαστικό επίπεδο του περιορισμένου κοινωνικού κύκλου του χωριού στο οποίο διέμενε η οικογένεια. Η κατηγορούμενη κ. Σ., αναφέρεται κυρίως ως "μητέρα" και σε μερικές περιπτώσεις προσδιορίζεται ηλικιακά ("η 37χρονη"). Σε μεμονωμένα κείμενα ρεπορτάζ αποκαλείται "μητέρα-προαγωγός".

7. Σύλληψη ατόμου το οποίο σε κατάσταση αμόκ άνοιξε πυρ εναντίον περαστικών από το μπαλκόνι του σπιτιού του.
Ο κ. Μ. Α. συνελήφθη από την αστυνομία, όταν σε κατάσταση αμόκ, άρχισε να πυροβολεί από το μπαλκόνι του σπιτιού του εναντίον περαστικών. Η συντριπτική πλειοψηφία των ρεπορτάζ εστιάζει στο ότι ο κ. Α. αντιμετωπίζει έντονα ψυχολογικά προβλήματα - κεντρικό στοιχείο το οποίο χρησιμοποιείται κατά κάποιο τρόπο και ως βάση για την "μετάφραση" όλων των υπολοίπων πράξεων του κατηγορουμένου (ενδυμασία του ενώ βρίσκεται στο μπαλκόνι, δηλώσεις του ενώ βρίσκεται ταμπουρωμένος, επιθέσεις εναντίον περαστικών, κλπ). Τα ρεπορτάζ έχουν ένα προφανή σκοπό να υπερτονίσουν τα φερόμενα ως "εξωτικά" στοιχεία της "τρέλας" του κατηγορουμένου - ενώ είναι προφανές ότι και ο ίδιος είναι θύμα και ασθενής.

8. Σύλληψη άνδρα της Ομάδας "Ζ" για κατοχή ποσότητας χασίς.
Ο κ. Μ. Λ. συλλαμβάνεται από αστυνομικούς για κατοχή ποσότητας χασίς. Τον κ. Λ., ο οποίος υπηρετεί στην Ομάδα "Ζ" της αστυνομίας, κατήγγειλε ανήλικη, στην οποία ο κατηγορούμενος - σύμφωνα με τα ρεπορτάζ - επιχείρησε να παραδώσει την ποσότητα χασίς. Το σύνολο σχεδόν των ρεπορτάζ επικεντρώνει στην επαγγελματική ιδιότητα του κατηγορούμενου, καθώς και στην προηγούμενη δράση του σε περιπτώσεις δίωξης ναρκωτικών. Είναι προφανές και από τους υπέρτιτλους, ότι το ενδιαφέρον των ρεπορτάζ εστιάζεται στην αντιλαμβανόμενη "μεταστροφή" του κατηγορούμενου σε σχέση με την ιδιαίτερη ευθύνη που προβάλλεται λόγω της επαγγελματικής του ιδιότητας ("Από διώκτης, έγινε διακινητής").

9. Υπόθεση εγκλεισμού μητέρας και δύο παιδιών της στο σπίτι επί 20ετία στη Λευκάδα.
Καταγγελίες οδήγησαν στην παρέμβαση του Εισαγγελέα για τη μεταφορά της κ. Δ. και των δύο παιδιών της στο νοσοκομείο έπειτα από 20ετή παραμονή τους στο σπίτι της οικογένειας στη Λευκάδα. Παρά το ότι τμήμα των ρεπορτάζ υιοθέτησαν την άποψη (άλλα αναφέροντας την σαφώς και άλλα υπονοώντας την) ότι η κ. Δ."κρατούσε τα παιδιά της έγκλειστα στο σπίτι", ένα άλλο τμήμα των ρεπορτάζ αναφέρει ότι τα παιδιά παρέμειναν στο σπίτι με τη θέλησή τους, "εισχωρώντας" κατά κάποιο τρόπο στο σκεπτικό της μητέρας τους. Είναι σαφές ότι πρόκειται για μια ιδιάζουσα ψυχοπαθολογική κατάσταση, η οποία εκτυλίχθηκε στο στενό οικογενειακό περιβάλλον των τριών συγκεκριμένων ανθρώπων, οι οποίοι και επέλεξαν να απομονωθούν από τον υπόλοιπο κόσμο. Η πλειονότητα των ρεπορτάζ είναι βέβαιο ότι δεν δίνει τη διάσταση του προβλήματος, επιλέγοντας να εστιάσει σε συγκεκριμένα σημεία της υπόθεσης τα οποία και παραθέτει με λυρικό τρόπο ("μεσαιωνικά βασανιστήρια από τη μητέρα", "μητέρα - δεσμοφύλακας", "ζωντανοί-νεκροί", κλπ). Η κ. Δ. προσδιορίζεται κυρίως ως "μητέρα" αλλά αναφέρεται σε αρκετά σημεία ως "ψυχικά διαταραγμένη μητέρα", ενώ τα παιδιά κυρίως με την ηλικιακή τους ταυτότητα ("η 42χρονη κόρη"). Να σημειωθεί ότι τα πρόσωπα όλων των πρωταγωνιστών εμφανίζονται κανονικά στα ρεπορτάζ και σε συγκεκριμένα από αυτά, προβάλλονται και πλάνα από το εσωτερικό του σπιτιού ώστε να γίνουν κατανοητές οι συνθήκες διαβίωσης των τριών ανθρώπων.

10. Σύλληψη κατηγορούμενου για σεξουαλική παρενόχληση και αποπλάνηση ανηλίκων.
Η αστυνομία Κατερίνης συλλαμβάνει τον κ. Σ. Τ. με την κατηγορία της επίθεσης με σκοπό τη σεξουαλική παρενόχληση τριών ανηλίκων. Το σύνολο σχεδόν των ρεπορτάζ επικεντρώνουν στο παρελθόν του κατηγορούμενου το οποίο περιελάμβανε κατηγορίες για άλλα αδικήματα και φυλακίσεις. Ο κατηγορούμενος κυρίως προσδιορίζεται από την ηλικιακή του ταυτότητα ("ο 22χρονος"), ενώ θα πρέπει να σημειωθεί ότι ένα σημαντικός αριθμός ρεπορτάζ περιλάμβανε και δραματοποιημένη αναπαράσταση της διαδρομής του κατηγορούμενου ως δράστη, ακολουθώντας τα υποτιθέμενα βήματά του. Ο κ. Τ. χαρακτηρίζεται "διαταραγμένη προσωπικότητα" από τμήμα των ρεπορτάζ.

Οι δέκα αυτές ειδήσεις επιλέχθηκαν με κριτήριο τον τρόπο παρουσίασης του περιεχομένου τους από τα κεντρικά δελτία των διερευνούμενων τηλεοπτικών σταθμών.

Η παρουσίαση των ειδήσεων στα ελληνικά τηλεοπτικά ΜΜΕ

Οι Lasarsfeld και Merton πριν από 50 σχεδόν χρόνια είχαν διατυπώσει τη θεωρία ότι τα Μέσα λειτουργούν με τέτοιο τρόπο ώστε να αποδίδουν ένα συγκεκριμένο status στα γεγονότα (status conferral function) τα οποία προβάλλουν - και κατ' αυτό τον τρόπο να δίδουν και συγκεκριμένους ορισμούς της κατάστασης. Κατά τους Lazarsfeld και Merton, αυτή η λειτουργία των Μέσων έχει την, σχεδόν πρωτογενή, δύναμη της παραγωγής εμπιστοσύνης. Τα Μέσα προσδίδουν στα κοινωνικά γεγονότα που προβάλουν ως Ειδήσεις μια περίπου μεταφορική αύρα, η οποία είναι σε θέση να κινητοποιήσει συναισθήματα δημόσιας και "από κοινού πίστης" ("faith-together"). Οι δύο διανοούμενοι όμως του χώρου της επικοινωνίας, είχαν επίσης προβλέψει και την παρακμή της εμπιστοσύνης αυτής, η οποία είναι δυνατόν να προέλθει είτε από τα φαινόμενα της "υπερ-έκθεσης" (over exposure) καταστάσεων και προσώπων στα Μέσα, είτε από γενικά λανθασμένες ενέργειες κατά την άσκηση της δημοσιογραφίας οι οποίες εκθέτουν τη λειτουργία των Μέσων και μειώνουν την αξιοπιστία τους [10].

Κατά κάποιο τρόπο λοιπόν, ο τρόπος παρουσίασης των γεγονότων ως Ειδήσεις από τα ΜΜΕ, έχει εκ προοιμίου εχέγγυα αξιοπιστίας για την κοινή γνώμη. Κατά συνέπεια υπάρχει ιδιαίτερα αυξημένη ευθύνη στον τρόπο με τον οποίο χειρίζονται και παρουσιάζουν γεγονότα, πρόσωπα αλλά και ολόκληρες ομάδες του πληθυσμού. Όμως αυτή η αίσθηση της αυξημένης ευθύνης δεν φαίνεται να είναι πάντοτε παρούσα στα κεντρικά τηλεοπτικά δελτία ειδήσεων της Ελληνικής Τηλεόρασης. Το ανωτέρω έγκειται αφενός στην υπαγωγή της Ελληνικής Τηλεόρασης - κυρίως της ιδιωτικής - σε καθαρά εμπορευματικά πρότυπα, ιδίως μετά τον μετασχηματισμό του τηλεοπτικού πεδίου όπως θα δούμε και στη συνέχεια, και αφετέρου στην κατά κοινή ομολογία ελλιπή παίδευση και κατάρτιση των στελεχών της.

Ως γνωστόν η "γραμματική" της τηλεόρασης (τάση για οπτικοποίηση των γεγονότων) σε συνδυασμό με την εμπορευματοποίηση και τον έντονο ανταγωνισμό του νέου τηλεοπτικού πεδίου, άμεση συνέπεια της τηλεοπτικής απορύθμισης, η οποία στην περίπτωση της Ελλάδας πραγματοποιήθηκε το 1989 [11], απομάκρυναν τις τηλεοπτικές ειδήσεις από την ουσιαστική ενημέρωση και την έχουν εντάξει σε μια νέα κατηγορία προγράμματος, την ενημερω-ψυχαγωγία (infotainment). Αυτή η νέα κατηγορία, η οποία προσομοιάζει στο πρότυπο της εφημερίδας "ταμπλόιντ" (μιλάμε πλέον και για ένα είδος "τηλεόρασης ταμπλόιντ") [12], έχει ως κύρια χαρακτηριστικά της την παρόρμηση, τον ερεθισμό, τον μύθο και το επιμύθιο, την αίσθηση του τρομοκρατικού, του σπάνιου, του μοναδικού και στοχεύει κατά κανόνα στην προσέλκυση της προσοχής των τηλεθεατών καθ'όλη τη διάρκεια του δελτίου. Έτσι παρατηρήθηκε η τάση να γίνεται εστίαση σε "ασυνήθιστα" και "αμφιλεγόμενα" γεγονότα και να δίνεται βαρύτητα σε ειδήσεις με μεγάλη δραματική ποιότητα και ψυχαγωγική αξία [13]. Οι ειδήσεις έπρεπε να αποτελούν πρωτίστως μια "καλή ιστορία" [14]. Τα στοιχεία καθόρισαν σημαντικά, τόσο τον τρόπο διαμόρφωσης της ημερήσιας θεματολογίας των ειδήσεων, όσο και τον τρόπο παρουσίασης τους.

Διαπιστώνουμε ότι και τα Ελληνικά Τηλεοπτικά Δελτία Ειδήσεων - της ιδιωτικής τηλεόρασης τουλάχιστον - ακολουθούν κατά κόρον τους δύο από τους βασικούς κανόνες "θεαματικοποίησης" των Ειδήσεων [15] που είναι η προσωποποίηση (το άτομο βρίσκεται στην κεντρική θέση των γεγονότων χωρίς να εξετάζονται οι υπόλοιποι παράγοντες αλλά και οι διεργασίες που οδήγησαν στην εκδήλωση του γεγονότος της Είδησης) και η δραματοποίηση (η Είδηση δεν περιγράφεται αλλά εκδραματίζεται κατά τα φιλμογραφικά πρότυπα, ώστε να δίνεται η εντύπωση ότι ο θεατής είναι παρών την ώρα που το γεγονός συμβαίνει). Όπως προέκυψε κατά την εξέταση των 10 case studies της έρευνας, χρησιμοποιούνται συστηματικά και οι δυο αυτές τεχνικές. Το γεγονός αυτό δεν αποτέλεσε έκπληξη. Επρόκειτο για δέκα σύντομες "δραματικές" ιστορίες οι οποίες παρουσιάζονταν σε συνέχειες (επεισόδια) [16]. Στο σύνολο των ρεπορτάζ είχε προστεθεί μουσική (κατά περίσταση δραματική ή ρυθμική - γρήγορη), υπήρχε η κατάλληλη προσθήκη κειμένου (speakage) και γινόταν έντονη χρήση της εικόνας (δυσανάλογη σχέση εικόνας - λόγου) [17] με εστίαση - έμφαση αποκλειστικά στα πρόσωπα - πρωταγωνιστές των γεγονότων. Σχεδόν πάντοτε επιχειρούσαν να προσδώσουν μια "δραματική - τραγική" διάσταση [18] στα γεγονότα ("μια εφιαλτική ιστορία αποκαλύφθηκε...", "τραγική η κατάληξη...", "νέα ανατριχιαστική υπόθεση...", "σκηνές που κόβουν την ανάσα...", "το δράμα της..." κ.λ.π) και να παρουσιάσουν αυτές τις "ιστορίες" σαν σύγχρονες τραγωδίες. Σε τμήμα των εξεταζόμενων περιπτώσεων αποπειρώνται μάλιστα να φορτίσουν συγκινησιακά το τηλεοπτικό κοινό και να ευαισθητοποιήσουν, να διεγείρουν το αίσθημα του "κοινού δικαίου" ταυτιζόμενα εμμέσως (γιατί πρέπει να τηρηθούν τύποις και οι κανόνες δεοντολογίας) με την πλευρά η οποία φερόταν ότι "είχε δίκιο". Ας ότι σημειωθεί πολλές φορές γινόταν προσπάθεια αναπαράστασης των γεγονότων (το στοιχείο της δράσης) με τα υποκείμενα να "διαδραματίζουν" κάποιο ρόλο (με την έννοια όχι μόνο δρώντα αλλά και του κινηματογραφικού πρωταγωνιστή).

Επί παραδείγματι ο "βιαστής δράκος" δεν είναι μόνο ένα συγκεκριμένο πρόσωπο με όνομα και επίθετο αλλά ταυτόχρονα και η αρχετυπική φιγούρα του μοχθηρού όντος με κακές προθέσεις, οι οποίες αναπαρίστανται βήμα-προς-βήμα από τον ρεπόρτερ για του λόγου το αληθές. Ο θεατής οφείλει να βιώσει ο ίδιος το φόβο και την αγωνία του θύματος του "δράκου" ώστε να εμπεδώσει τη σημασία και τη βαρύτητα της σύλληψής του, μια και η απλή, λεκτική αναφορά της είδησης από μόνη της, δεν φαίνεται να είναι αρκετή (υπόθεση υπ. αριθμ. 2). Η μητέρα εξωθεί η ίδια τις ανήλικες κόρες της στην πορνεία - και το γεγονός περιγράφεται με τις περισσότερες δυνατές λεπτομέρειες οι οποίες πραγματικά μερικές φορές φθάνουν μέχρι εκεί που επιτρέπουν τα όρια της νομιμότητας - το ρεπορτάζ κατακεραυνώνει τη μητέρα με επίθετα (χωρίς να δίνεται καμία σημασία στο γιατί οδηγήθηκε η κατάσταση σε αυτό το σημείο και ποιο ήταν το συνολικό οικογενειακό background) ενώ ταυτόχρονα περιλαμβάνονται δηλώσεις συγχωριανών οι οποίοι ομόφωνα (φυσικά) εκφράζουν τον αποτροπιασμό τους. Όμως το πλέον υποκριτικό σημείο τήρησης της νομιμότητας και προστασίας των προσώπων, είναι το γεγονός ότι τα πρόσωπα της μητέρας και των παιδιών αλλοιώνονται στα ρεπορτάζ (εκτός από έναν τηλεοπτικό σταθμό), τη στιγμή που οι λεπτομέρειες που δίνονται για το γεγονός είναι τόσο πολλές (ονόματα προσώπων -πρωταγωνιστών, συγγενών τους, όνομα χωριού, δηλώσεις συγχωριανών, κλπ), ώστε το γεγονός της αλλοίωσης των χαρακτηριστικών να ακυρώνεται σε βαθμό που να μην έχει πια καμία σημασία, μια και ο βασικός κοινωνικός κύκλος των πρωταγωνιστών έχει πληροφορηθεί εξαιρετικά λεπτομερώς το περιστατικό. Διερωτάται κανείς ποιο το νόημα του να καλύπτονται πλέον τα πρόσωπα της μητέρας και των παιδιών, τη στιγμή που τα στοιχεία του ρεπορτάζ δεν αφήνουν την παραμικρή αμφιβολία για την ακριβή τους ταυτότητα... (υπόθεση υπ. αριθμ. 6).

Η "Τηλεοπτική Δικαιοσύνη"

Ένα από τα θέματα που έχουν συζητηθεί σε εξαιρετικά μεγάλο βαθμό στη θεωρία των Μέσων είναι το κατά πόσο αυτά είναι ικανά και πρέπει να έχουν τη δυνατότητα του να υποκαθιστούν με άμεσο ή έμμεσο τρόπο τη λειτουργία άλλων θεσμών. Ο βασικότερος από τους θεσμούς αυτούς είναι η δικαστική εξουσία. Όπως αναφέραμε ήδη στο κείμενο αυτό, η αρχετυπικά κατάλληλη ιστορία για να μετατραπεί σε Είδηση, είναι η ιστορία εγκλήματος. Είναι λοιπόν προφανές ότι ήδη υπάρχει μια βασική σύγκρουση λειτουργιών μεταξύ ΜΜΕ και Δικαιοσύνης, μια και τα "αστυνομικού χαρακτήρα" γεγονότα αποτελούν προνομιακό πεδίο για τα ΜΜΕ.

Το ερώτημα που προκύπτει είναι γνωστό και ήδη πολυσυζητημένο: Ο τρόπος με τον οποίο παρουσιάζονται γεγονότα για τα οποία δεν έχει επιληφθεί ακόμη η δικαιοσύνη, επηρεάζει την τελική απόφαση ή ακόμη περισσότερο, ήδη κρίνει δημόσια σε τέτοιο βαθμό ώστε η δικαστική απόφαση να μην έχει πλέον σημασία μια και το γεγονός έχει ήδη κριθεί τηλεοπτικά;

Οι τυπικές ρυθμίσεις του προβλήματος, σύμφωνα με τον καθηγητή κ. Παπαθανασόπουλο έχουν ως εξής: "Τα δύο τρίτα περίπου των πολιτειών των ΗΠΑ, επιτρέπουν την τηλεοπτική παρουσία και κάλυψη αστικών και ποινικών υποθέσεων χωρίς τη συγκατάθεση των διαδίκων μερών...ενώ επιπροσθέτως από το 1991 λειτουργεί στις ΗΠΑ ένα καλωδιακό-θεματικό κανάλι, το Courtroom Television Network, το οποίο σε 24ωρη βάση προβάλει θέματα σχετικά με την εκδίκαση δικαστικών υποθέσεων, ενώ οι συνδρομητές του είναι περίπου πέντε εκατομμύρια...Στον Καναδά, παρά τις πιέσεις των ΜΜΕ, η τηλεοπτική κάλυψη των δικών εξαρτάται από την κάθε περίπτωση χωριστά αλλά σε γενικές γραμμές δεν επιτρέπεται. Στη Βρετανία απαγορεύεται από το 1925, η λήψη φωτογραφιών και η τηλεοπτική κάλυψη μέσα στο δικαστήριο...Σε πειραματική βάση επιτρέπεται στην Ιρλανδία, ενώ επιτρέπεται στο Βέλγιο και στη Δανία. Απαγορεύεται στη Γερμανία, Γαλλία (εκτός από κάποιες υποθέσεις που μπορεί να έχουν έναν ιστορικό χαρακτήρα) και την Ιταλία. Στην Αυστραλία δεν υπάρχει νόμος που να απαγορεύει την τηλεοπτική κάλυψη των δικών και οι περιορισμοί που επιβάλλονται στηρίζονται κυρίως σε άλλες διατάξεις της νομοθεσίας" [19]. Στην Ελλάδα ο βασικός νόμος ρύθμισης του θέματος είναι ο 2172 του 1993 και η συμπλήρωσή του από το νόμο για τα ΜΜΕ τον 2328 του 1995. Σε γενικές γραμμές ο νόμος αυτός επιτρέπει τη μετάδοση της δίκης εκτός εάν το δικαστήριο αποφασίσει διαφορετικά μετά από αίτημα των διαδίκων και εφ' όσον η δίκη δεν συνδέεται με τη δημόσια ζωή της χώρας. Όμως το σημείο στο οποίο θα πρέπει να εστιάσουμε την προσοχή μας για το συγκεκριμένο κείμενο είναι το εξής: ο συγκεκριμένος νόμος (όπως και αυτός που ίσχυε πριν από αυτόν) απαγορεύουν τη μετάδοση από τα τηλεοπτικά μέσα της προσαγωγής πολιτών ενώπιον των Αρχών, εκτός εάν ο προσαγόμενος συναινεί ρητά προς τούτο. Και φυσικά η απαγόρευση αυτή δεν αίρεται από το εάν ο προσαγόμενος έχει ή δεν έχει ομολογήσει ή αποδεχθεί την πράξη για την οποία κατηγορείται.

Η καταπάτηση της διάταξης αυτής είναι τελείως προφανής στους πάντες, αρκεί να έχουν παρακολουθήσει ένα και μόνο, τυχαίο δελτίο ειδήσεων της Ελληνικής Τηλεόρασης. Η κατάφορη αυτή παράβαση που καθημερινά διαπράττεται από τα τηλεοπτικά συνεργεία, οδήγησε τον Εισαγγελέα Αρείου Πάγου κ. Δημόπουλο να εκδώσει σχετική εγκύκλιο στην οποία αναφέρει ότι "πολλές φορές το τηλεοπτικό κοινό με αγανάκτηση παρακολουθεί την από τις τηλεοράσεις προκλητική παραβίαση της ανωτέρω διάταξης, με την προσβολή των προσώπων και των συνθηκών συλλήψεως και προσαγωγής τους ενώπιον αρχών, καίτοι σε πολλές περιπτώσεις, όχι μόνο δεν υπάρχει συναίνεση τους αλλά αντίθετα προβάλλεται η ρητή εναντίωσή τους, αφού προσπαθούν να αποκρύψουν το πρόσωπό τους από το φακό για να αποφύγουν την κινηματογράφηση, βιντεοσκόπηση και φωτογράφηση τους. Η αξιόποινη αυτή τακτική, δεν γίνεται να συνεχισθεί" [20]. Λαμβανομένου υπόψη του γεγονότος ότι η εγκύκλιος αυτή έχει εκδοθεί την 5.4.2001, είναι εύκολο να συμπεράνει κανείς ότι ούτε αυτή έχει εφαρμοσθεί. Το δικαίωμα του κάθε πολίτη να προστατεύεται από την ανεπιθύμητη γι' αυτόν δημοσιότητα κατά την προσαγωγή του στις αρχές, δεν υφίσταται σχεδόν καθόλου. Τα τηλεοπτικά συνεργεία διατηρούν για τον εαυτό τους το δικαίωμα, να προβάλλουν όποιον επιθυμούν, έστω και παρά τη θέλησή του. Πέρα από παραβίαση δικαιωμάτων, η συγκεκριμένη πρακτική αποτελεί και προφανή παραβίαση του νόμου, ο οποίος, σκανδαλωδώς προνομιακά, δεν εφαρμόζεται για τα ΜΜΕ.

Με τον τρόπο όμως αυτό, τα ΜΜΕ "δικάζουν δια της εικόνας" - για να μην μνημονεύσουμε το κείμενο των ειδήσεων. Και, ως τηλεοπτικό προϊόν, η αρνητική είδηση είναι έχει μεγαλύτερη επίδραση και βαρύτητα (μια και είναι ευκολότερα προσωποποιήσιμη και δραματοποιήσιμη) - άρα είναι σύνηθες τα τηλεοπτικά συνεργεία να βρίσκονται όλα εν συνόλω παρόντα κατά την προσαγωγή των κατηγορουμένων στις αρχές, ενώ να μην παραβρίσκονται όταν οι κατηγορούμενοι αθωώνονται τελικά ενδεχομένως από το δικαστήριο. Η προβολή του προσώπου και η αποκάλυψη της ταυτότητας του ατόμου, αποτελεί "καταδίκη" με την έννοια της διαπόμπευσης - γεγονός το οποίο δύσκολα πλέον θεραπεύεται. Και όπως το θέτουν καλύτερα οι Postman και Powers "κάποιος που κρίθηκε αθώος και δεν έχει φανεί το πρόσωπό του στην τηλεόραση κατά τη διάρκεια της δίκης μπορεί εύκολα να επανέλθει στη ζωή. Όμως λόγω της τηλεόρασης, ο περισσότερος κόσμος θυμάται το πρόσωπο και όχι αν κρίθηκε αθώος ή ένοχος. Έτσι καθίσταται δύο φορές θύμα: μία φορά επειδή οδηγήθηκε στο δικαστήριο και άλλη μια επειδή το πρόσωπό του εκτέθηκε δημόσια" [21]. Στο δείγμα της έρευνας, στον συντριπτικό αριθμό των υποθέσεων, τα πρόσωπα των κατηγορουμένων ή προσαγομένων στις αρχές ατόμων προβάλλονταν κανονικά, ενώ - όπως αναφέραμε και προηγουμένως - σε περιπτώσεις που τα πρόσωπα δεν προβάλλονταν (υπόθεση υπ. αριθμ. 6), τα ρεπορτάζ περιείχαν εξαντλητικές λεπτομέρειες για την ταυτότητα των προσώπων, οπότε η μη προβολή των χαρακτηριστικών του προσώπου τους καθίστατο άνευ νοήματος.

Η Διαφορετικότητα ως "Είδηση"

Εξαιρετικό ενδιαφέρον είχε και ο τρόπος με τον οποίο περιγράφονταν / ορίζονταν / χαρακτηρίζονταν οι πρωταγωνιστές των γεγονότων τα οποία μελετήσαμε ως Ειδήσεις της Ελληνικής Τηλεόρασης. Συγκεκριμένα, ο προσδιορισμός της ταυτότητας των Υποκειμένων πραγματοποιείτο με την παράθεση διαφόρων χαρακτηριστικών (ηλικία, εθνικότητα, θρήσκευμα, επαγγελματική ιδιότητα, ψυχική κατάσταση, κοινωνική συμπεριφορά), η οποία περιλάμβανε κατά κύριο λόγο είτε επίθετα, τα οποία συχνά αντικαθιστούσαν το όνομα ή το ουσιαστικό (ο "αλβανός", ο "έλληνας", ο "μουσουλμάνος"), είτε τη χρήση ζευγών ουσιαστικών και επιθέτων με σαφές απομειωτικό και χλευαστικό περιεχόμενο (η "μάνα - προαγωγός", ο "πατριός - τύραννος", ο "δράκος των γκαράζ", η "μάνα - δεσμοφύλακας") καθώς και την αντικατάσταση του ονόματος με την κατηγορία (η "μαστροπός", ο "βιαστής", ο "δράκος", η "προαγωγός") ανεξαρτήτως του αν είχαν αποδειχθεί ή όχι οι κατηγορίες, οι οποίες βάρυναν τους κατηγορούμενους ή ακόμα την αντικατάσταση του ονόματος με την ηλικία (ο "60χρονος", ο "20χρονος" κ.λ.π) ή την επαγγελματική τους ιδιότητα (η "γνωστή ηθοποιός", ο "βιοτέχνης", ο "σπουδαστής", ο "αστυνομικός"). Ας σημειωθεί ότι οι προσδιορισμοί αυτοί χρησιμοποιούνταν και από τους ίδιους τους δημοσιογράφους, όταν διατύπωναν την προσωπική τους άποψη αναφορικά με τις διάφορες υποθέσεις.

Η παράθεση των χαρακτηριστικών αυτών γινόταν ασχέτως του αν εξυπηρετούσε το ενημερωτικό κομμάτι της είδησης ή όχι (επί παραδείγματι, τι νόημα είχε για τους θεατές η παράθεση του θρησκεύματος - μουσουλμάνος - του κ. Ι. Τ., τη στιγμή που κατηγορείτο για το βιασμό μιας ανήλικης και μάλιστα ομόθρησκής του;). Θα λέγαμε ότι υπάρχει η τάση να χρησιμοποιούνται για την περιγραφή της ταυτότητας των δραστών κάποιου εγκλήματος ή αδικήματος οι "ιδιαίτεροι κώδικες" του αστυνομικού δελτίου. Επίσης, συστηματικά παραβλέπεται τόσο από τους δημοσιογράφους όσο και από τους αρχισυντάκτες τους το γεγονός ότι η δημοσιοποίηση ορισμένων στοιχείων ενδέχεται να τους προσδώσει διαφορετική διάσταση, ίσως μεγαλύτερη από την πραγματική τους και συχνά διαστρεβλωμένη. Παράλληλα πολλές φορές αγνοείται ότι με τη δημόσια έκθεση και προβολή αυτών των ατόμων, η ταυτότητα τους συγκροτείται εκ νέου λαμβάνοντας πλέον μια "δημόσια υπόσταση", η οποία εύκολα είναι σε θέση οδηγήσει στον στιγματισμό ακόμη και στο διασυρμό τους. Βασικός σκοπός της χρήσεως αυτών των συγκεκριμένων αξόνων προσδιορισμού αποδεικνύεται ότι είναι η ανάδειξη και η υπογράμμιση οτιδήποτε είναι αξιοπερίεργο, οτιδήποτε θεωρείται ως μη φυσιολογικό προκειμένου να εκπληρωθεί το κριτήριο της "διαφορετικότητας" της είδησης (ότι είναι περίεργο -> είναι είδηση).

Επίσης, συχνό είναι το φαινόμενο να μην επιδεικνύεται η απαραίτητη ευαισθησία και σοβαρότητα αλλά αντιθέτως αξιοσημείωτη αναλγησία και σκληρότητα στον χειρισμό ορισμένων περιπτώσεων προς όφελος του "δραματικού" και "θεαματικού" κομματιού των ειδήσεων. Ενδεικτικές μιας τέτοιας αντιμετώπισης από τα Ελληνικά κεντρικά τηλεοπτικά δελτία ειδήσεων, αποτελούν οι εξεταζόμενες περιπτώσεις του κ. Μ. Α. και της κας Α. Δ. Όπως διαπιστώθηκε, αν και επρόκειτο για άτομα με προφανή προβλήματα ψυχικής διαταραχής, τα τηλεοπτικά δελτία στο σύνολό τους "υπερτόνισαν" και υπογράμμισαν αρνητικά την ψυχική τους ασθένεια. Η έμφαση, η οποία δίδεται στη ψυχική τους ασθένεια, αποσκοπεί στο να γίνει η αρκετά απλουστευτική αναγωγή: "τρελός" -> "επικίνδυνος" -> "κακός". Διότι στην "δραματουργία" του συγκεκριμένου τύπου, οφείλεται πάντοτε να ακολουθείται το υπεραπλουστευτικό δίπολο των "καλών" και των "κακών", ώστε να είναι σε θέση το τηλεοπτικό κοινό να ταυτιστεί με τους μεν ή τους δε. Εν προκειμένω ήταν ο "κακός", ο οποίος πυροβολούσε τους "αθώους" περαστικούς και η "κακή", η οποία κρατούσε παρά τη θέλησή τους τα παιδιά της στο "σπίτι - φυλακή". Και φυσικά σε καθεμία από αυτές τις ιστορίες, όπως σε μια σωστή σύγχρονη "τραγωδία", δόθηκε "λύση" με την απόδοση νέμεσης (ο "επικίνδυνος τρελός" οδηγήθηκε στο ψυχιατρείο, τα παιδιά της "μάνας -δεσμοφύλακα" ή της "μάνας - προαγωγού" "βρίσκονται τώρα σε καλά χέρια"). Εύλογα εξάγεται το συμπέρασμα ότι αν και θα έπρεπε να υπάρξει από τα δελτία των ειδήσεων σοβαρότερη και επιεικέστερη αντιμετώπιση των ατόμων αυτών, παραβλέπεται τόσο ότι και οι ίδιοι ήταν ασθενείς, όσο το είδος της ασθένειας τους (δύσκολα μπορεί να φανταστεί κανείς παρόμοια ανεύθυνη, δημόσια μεταχείριση ασθενειών και πασχόντων από καρκίνο για παράδειγμα...). Αντίστοιχα οι δημοσιογράφοι αναπαράγουν και ταυτίζονται με τις στερεότυπες αντιλήψεις και προκαταλήψεις του μέσου τηλεθεατή για την τρέλα ως να επρόκειτο για κάποια "μυθική" και "ανεξιχνίαστη" νόσο καταφεύγοντας μάλιστα σε κακόγουστες "τηλεοπτικές διαγνώσεις". Ο ρόλος των δημοσιογράφων, ο οποίος προβλέπει πρωτίστως το διαφωτισμό και την ενημέρωση της κοινής γνώμης, αναιρείται, καθώς μέσα στα ολιγόλεπτα ρεπορτάζ στα οποία καλύπτονται τα θέματα, δεν καθίσταται δυνατό να εξηγηθεί και να δοθεί η πραγματική διάσταση των γεγονότων (στις εν λόγω περιπτώσεις περιορίστηκαν στις δηλώσεις ιατρών, οι οποίοι απλώς επιβεβαίωσαν αυτό που είχε ήδη τηλεοπτικά "διαγνωσθεί") .

Συμπερασματικά, θα λέγαμε ότι αν και θα έπρεπε στα τηλεοπτικά ρεπορτάζ να τηρούνται τα κριτήρια της αντικειμενικότητας [22] και της δικαιοσύνης, τα οποία αποτελούν βασικά στοιχεία του δημοσιογραφικού προτύπου στην ειδησεογραφία, εν τούτοις επανειλημμένα δεν τηρήθηκαν και συνεχίζουν να μην τηρούνται. Και αυτό διότι υπάρχουν προκαταλήψεις, οι οποίες αναπαράγονται, συντηρούνται και οι οποίες είτε είναι δομικές [23], είτε πηγάζουν από τους ίδιους τους δημοσιογράφους. Παρατηρείται μάλιστα η τάση τα ΜΜΕ να ορίζουν συγκεκριμένα είδη συμπεριφοράς ως "επικίνδυνες" για την κοινωνία [24], να μεταχειρίζονται αρνητικά ή κατά άνισο τρόπο τη μη καθιερωμένη ή αποκλίνουσα συμπεριφορά ως μη φυσιολογική και να επιδεικνύουν αφοσίωση στην εθνική ή τοπική συναίνεση [25]. Αυτό το οποίο διακρίναμε κατά την ανάλυση των εξεταζόμενων περιπτώσεων είναι ότι αυτές οι τάσεις υπάρχουν και στα Ελληνικά τηλεοπτικά δελτία ειδήσεων. Σε αυτό το σημείο αναπόφευκτα τίθεται το ερώτημα αναφορικά με τον ρόλο των δημοσιογράφων, ένα ερώτημα το οποίο είναι σχεδόν πάντοτε επίκαιρο. Πολλά έχουν ειπωθεί για το αν και κατά πόσον τηρείται ο κώδικας δημοσιογραφικής δεοντολογίας και για το ποια θα πρέπει να είναι η κατάρτιση των δημοσιογράφων. Ωστόσο δεν πρέπει να παραβλέπεται το ότι οι δημοσιογράφοι είναι πρωτίστως στελέχη εμπορικών επιχειρήσεων και εξ ορισμού υπάγονται άμεσα στις απαιτήσεις της αγοράς. Επομένως το ζητούμενο μάλλον είναι η δημιουργία ενός αυτορυθμιστικού συστήματος, το οποίο θα λειτουργεί στη βάση της κοινής συναίνεσης των εργαζομένων στους επικοινωνιακούς οργανισμούς και της διοίκησης τους και το οποίο θα καθορίζει την παραγωγή του ειδησεογραφικού περιεχομένου πάντοτε προς όφελος του δημοσίου συμφέροντος και με γνώμονα τον σεβασμό των ανθρωπίνων δικαιωμάτων.

Συμπερασματικά σχόλια

Τα 10 case studies, που αποτέλεσαν το βασικό προς εξέταση υλικό της έρευνας, προέκυψαν από την παρακολούθηση και καταγραφή των κεντρικών δελτίων ειδήσεων των τηλεοπτικών σταθμών MEGA, ANT1, STAR, ALPHA και NET για το χρονικό διάστημα 3 διαφορετικών μηνών (Ιούλιος, Οκτώβριος και Νοέμβριος 2001) και αναλύθηκαν στη συνέχεια με βάση τους άξονες news setting, priming και framing.

Ως προς την επιλογή των θεμάτων έχουμε να σημειώσουμε ότι οι εξεταζόμενες περιπτώσεις, που στην πλειονότητα τους προέρχονται από το αστυνομικό δελτίο, παρουσίασαν κάλυψη κυρίως στους τηλεοπτικούς σταθμούς MEGA, ANT1, STAR και ALPHA.

Όσον αφορά τη ΝΕΤ, κατά τη διερεύνηση και καταγραφή των περιπτώσεων διαπιστώσαμε την ύπαρξη μιας σαφούς διαφοροποίησης ανάμεσα στην ιεράρχηση (priming) των θεμάτων που ακολουθείται στη ΝΕΤ και αυτή των ιδιωτικών σταθμών. Η διαφορετική ιεράρχηση των θεμάτων οφείλεται κυρίως στο ότι το κεντρικό δελτίο ειδήσεων της ΝΕΤ δίνει κατά κανόνα μεγαλύτερη βαρύτητα στην πολιτική και οικονομική επικαιρότητα - εγχώρια και διεθνή - (hard news). Αντιθέτως η κοινωνική επικαιρότητα (soft news) καταλαμβάνει συνήθως χαμηλές θέσεις στην ημερήσια θεματολογία. Ενώ και ο χρόνος, που αφιερώνεται σε θέματα της κοινωνικής επικαιρότητας, είναι συγκριτικά πολύ μικρότερος σε σχέση με αυτόν που αφιερώνεται στα δελτία των ιδιωτικών σταθμών. Η παρουσία θεμάτων κοινωνικού περιεχόμενου στις υψηλές θέσεις του κεντρικού δελτίου της ΝΕΤ παρατηρείται μόνο κατά τις περιπτώσεις, τις οποίες τα θέματα παρουσιάζουν εξαιρετικό ενδιαφέρον ή όταν πρόκειται για θέματα που καλύπτονται την ίδια στιγμή (live). Για το λόγο αυτό ήταν συχνή η διαπίστωση κατά τη διάρκεια της καταγραφής του ερευνητικού υλικού, οι εξεταζόμενες περιπτώσεις να μην περιλαμβάνονται στην ημερήσια θεματολογία (agenda setting) του κεντρικού δελτίου ειδήσεων της ΝΕΤ. Ακόμα όμως και τις φορές, κατά τις οποίες οι εν λόγω περιπτώσεις περιλαμβάνονταν στην ημερήσια θεματολογία του δελτίου, καταλαμβάνουν σχετικά χαμηλές θέσεις στην ιεράρχηση, ενώ αντιστοίχως ο τηλεοπτικός χρόνος, που αφιερώνεται, ήταν πολύ μικρότερος σε σχέση με αυτόν των ιδιωτικών σταθμών με τα σχετικά ρεπορτάζ να περιορίζονται στην έκθεση των γεγονότων χωρίς να προχωρούν σε κάποια ιδιαίτερη ή ακόμη στοιχειώδη ανάλυσή τους. Ενδεικτικά αναφέρουμε την εξής περίπτωση: στις 25/11/2001 για την εξεταζόμενη περίπτωση της κας Δ. και των παιδιών της, παρατηρούμε ότι ο τηλεοπτικός σταθμός ΑΝΤ1 αφιερώνει 6 λεπτά καταλαμβάνοντας την 7η θέση στο δελτίο ενώ για την ίδια υπόθεση η ΝΕΤ καλύπτει το θέμα σε 1 λεπτό το οποίο καταλαμβάνει την 19η θέση στο δελτίο. Επίσης, ύστερα από τη διερεύνηση του εξεταζόμενου υλικού προκύπτει ότι τις περισσότερες φορές από το λεκτικό και οπτικό περιεχόμενο των σχετικών με τα case studies ρεπορτάζ δεν σημειώνονταν διακρίσεις ή παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων.

Πέρα από τις συγκεκριμένες παρατηρήσεις για τη ΝΕΤ, συμπερασματικά μπορούμε να παρατηρήσουμε ότι η ιεράρχηση των θεμάτων γενικά, ήταν άμεσα συνυφασμένη από το πόσο πρόσφατα ήταν αυτά τα γεγονότα. Έτσι, ενώ τα θέματα κατά τις πρώτες ημέρες εμφάνισης τους βρίσκονταν στις πρώτες θέσεις της ημερήσιας θεματολογίας των δελτίων, στη συνέχεια τοποθετούνταν σε χαμηλότερες θέσεις. Αλλά και το εύρος κάλυψης καθώς και η συχνότητα εμφάνισης των περιπτώσεων ήταν μεγαλύτερο κατά τις πρώτες ημέρες εμφάνισης τους. Παρατηρούμε ότι η χρονική διάρκεια των ρεπορτάζ ποίκιλλε, καθώς κάθε δελτίο έδινε διαφορετική βαρύτητα σε κάθε θέμα. Πολλές φορές εκτός του κύριου ρεπορτάζ τα δελτία αφιέρωναν τηλεοπτικό χρόνο για συζητήσεις-αναλύσεις των θεμάτων με τη μορφή των ζωντανών συνδέσεων (live), στις οποίες συμμετείχαν διάφοροι ειδήμονες, ειδικοί, μάρτυρες ή και οι εμπλεκόμενοι στις διάφορες υποθέσεις.

Επίσης, ο τρόπος παρουσίασης-πλαισίωσης των θεμάτων στα εξεταζόμενα τηλεοπτικά δελτία ήταν "ομοιογενής" με εμφανή την επίδραση των εμπορικών πρότυπων (χρήση των τεχνικών της δραματοποίησης και προσωποποίησης των γεγονότων). Οι εξεταζόμενες περιπτώσεις εκπλήρωναν τα κριτήρια αυτά. Επρόκειτο για δέκα σύντομες "δραματικές" ιστορίες, οι οποίες παρουσιάζονταν σε συνέχειες (επεισόδια). Στο σύνολο των ρεπορτάζ είχε προστεθεί μουσική (κατά περίσταση δραματική ή ρυθμική-γρήγορη), υπήρχε η κατάλληλη προσθήκη κειμένου (speakage) και γινόταν έντονη χρήση της εικόνας (δυσανάλογη σχέση εικόνας-λόγου) με εστίαση-έμφαση αποκλειστικά στα πρόσωπα-πρωταγωνιστές των γεγονότων (χρήση τίτλων, σφηνών). Σχεδόν πάντοτε επιχειρείτο να δοθεί μια "μελοδραματική" διάσταση στα γεγονότα ("μια εφιαλτική ιστορία αποκαλύφθηκε…", "νέα ανατριχιαστική υπόθεση…") για να προσελκυσθεί η προσοχή του κοινού. Συχνά γινόταν προσπάθεια αναπαράστασης των γεγονότων (το στοιχείο της δράσης) με τα υποκείμενα να "διαδραματίζουν" κάποιο ρόλο (με την έννοια όχι μόνο του δρώντα αλλά και του κινηματογραφικού πρωταγωνιστή). Αξιοσημείωτη είναι η "ομοιομορφία" που εμφανίζουν τα ρεπορτάζ στον προσδιορισμό της ταυτότητας των Υποκειμένων κυρίως στο ύφος και στο λεκτικό τους περιεχόμενο (παράθεση χαρακτηριστικών: ηλικία, εθνικότητα, θρήσκευμα, επαγγελματική ιδιότητα, ψυχική κατάσταση, κοινωνική συμπεριφορά, που περιλάμβανε κατά κύριο λόγο είτε επίθετα, τα οποία συχνά αντικαθιστούσαν το όνομα ή το ουσιαστικό: ο "αλβανός", ο "έλληνας", ο "μουσουλμάνος", είτε τη χρήση ζευγών ουσιαστικών και επιθέτων με σαφές απομειωτικό και χλευαστικό περιεχόμενο: η "μάνα - προαγωγός", ο "πατριός - τύραννος", ο "δράκος των γκαράζ", η "μάνα - δεσμοφύλακας").

Αυτό το οποίο διακρίναμε κατά την ανάλυση των εξεταζόμενων περιπτώσεων είναι ότι υπάρχει η τάση τις περισσότερες φορές να αναπαράγονταν οι προκαταλήψεις και τα στερεότυπα για διάφορες εθνικές και κοινωνικές ομάδες. Αντιστοίχως, αρνητική ήταν και η μεταχείριση των μη καθιερωμένων (άτομα με ψυχικές διαταραχές) ή αποκλινουσών συμπεριφορών (πρώην τρόφιμοι των φυλακών), οι οποίες παρουσιάζονταν ως μη φυσιολογικές και επικίνδυνες. Άνιση ήταν και η μεταχείριση των ατόμων τα οποία είχαν συλληφθεί ως ένοχοι για κάποια κατηγορία ή των ατόμων εναντίον των οποίων εκκρεμούσαν δικαστικές αποφάσεις. Τα πρόσωπα των ατόμων αυτών παρουσιάζονταν χωρίς κάλυψη, ενώ πολλές αποπειράται να τεκμηριωθεί η ενοχή τους. Με βάση τα ανωτέρω στοιχεία που προέκυψαν κατά την ανάλυση των εξεταζόμενων περιπτώσεων διαπιστώθηκαν παραβιάσεις των δικαιωμάτων του πολίτη, διακρίσεις λόγω εθνικών χαρακτηριστικών, αποκλίνουσας κοινωνικής συμπεριφοράς, ψυχικής μειονεξίας, θρησκευτικών πεποιθήσεων και λόγω φύλου.

Σημειώσεις

Βιβλιογραφία

ALTHEIDE D. L., SNOW R. P., Media Worlds in the Postjournalism Era, New York: Aldine/de Gruyter, 1991.

BELL, A., The Language of News Media, Oxford: Blackwell, 1991.

CASHMORE, E., And there was Television, London: Routledge, 1994.

COHEN, S., YOUNG, J., (eds), The Manufacture of News, London: Constable, 1973.

COMSTOCK, G., The Evolution of American Television, London: Sage, 1989, 2nd edition.

CORNER, J., Television Form and Public Address, London: Edward Arnold, 1995.

DARNTON, R., Writing News and Telling Stories, Daedalus, No. 104, 1975.

EPSTEIN, Ε.J., News from Nowhere: Television and the News, New York: Vintage Books, 1973.

GERBNER, G., GROSS, L., SIGNORIELLI, N., MORGAN, M., Ageing With Television: Images on Television Drama and Conceptions of Television Reality, Journal of Communication, Vol. 30, 1979.

GIDDENS Α., Modernity and Self - Identity, Self and Society in the Late Modernity Age, Cambridge: Polity Press, 1991.

GITLIN T., The Whole World Is Watching, University of California Press, 1980.

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΙΔΟΥ, Χ., Δημοσιογραφικές Αρχές και Αξίες: Η Ιδεολογία ενός Επαγγέλματος, Αθήνα: Θεωρία και Κοινωνία, Ιανουάριος, 1992.

McCARTNEY, H. P., Applying Fiction Conflict Situations to Analysis of News Stories, Journalism Quarterly, 64, 1987.

McCOMBS, Μ., EINSIEDEL, E., WEAVER, D., Contemporary Public Opinion Issues and the News, New York: Lawrence Erlbaum, 1991.

McLUHAN, M., Understanding Media, London: Routledge and Kegan Paul, 1964.

McQUAIL D., WINDAHL S., Communication models for the study of mass communication, London: Longman, 1991.

McQUAIL, D., Mass Communication Theory - An introduction, London: Sage, 1994, 3rd edition.

NIMMO, D., COMBS, J., Mediated Political Realities, London: Longman, 1990.

ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΣ, Σ., Απελευθερώνοντας την Τηλεόραση, Αθήνα: Καστανιώτης, 1993.

ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΣ, Σ., Η Δύναμη της Τηλεόρασης, Αθήνα: Καστανιώτης, 1997.

ΠΟΙΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ, τεύχος 848, 2001.

POSTMAN, N., Amusing Ourselves to Death: Public Discourse in the Age of the Show Business, New York: Penguin Books, 1985.

POSTMAN, N., POWERS, S., How to Watch TV News, New York: Penguin Books, 1992.

ΣΕΡΑΦΕΤΙΝΙΔΟΥ, Μ., Κοινωνιολογία των Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας, Αθήνα: Gutenberg, 1987.

SHOEMAKER, P. J., REESE, S. D., Mediating the Message: Theories of Influence on Mass Media Content, London: Longman, 1991.

SIMONSON P., Mediated Sources of Public Confidence: Lasarsfeld and Merton Revisited, Journal of Communication, Spring, 1999.

THOMPSON, J. B., Ideology and Modern Society - Critical Social Theory in the Era of Mass Communication, London: Polity Press, 1990.

THOMPSON, J. B., The Media and Modernity - A Social Theory of the Media, London: Polity Press, 1995.