Τα Κοινωνικά Κινήματα στο Internet: Το πεδίο της νέας ορατότητας

Το κείμενο αυτό αποτέλεσε την εισήγησή μου στο Διεθνές Συνέδριο με θέμα "Η Ψηφιακή Πρόκληση: ΜΜΕ και Δημοκρατία", που διοργανώθηε από το Τμήμα Επικοινωνίας και Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης του Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, στη Αθήνα, στο Ζάππειο Μέγαρο, το Μάϊο του 2001.

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

1. Η προβληματική των ορίων και των ορισμών

2. Το πεδίο της νέας "ορατότητας"

3.Τα Κοινωνικά Κινήματα στο περιβάλλον των Νέων Τεχνολογιών της Επικοινωνίας

4. Ο ακτιβισμός μέσα στο ίδιο το Internet

5. Για το "κόκκινο" και "μπλε" χάπι...

6. Βιβλιογραφία

Η προβληματική των ορίων και των ορισμών

Η καταιγιστική εξέλιξη των Νέων Τεχνολογιών κατά τις δύο τελευταίες δεκαετίες, αναμφίβολα άλλαξε τον τρόπο της αντίληψής μας για τον κόσμο σε πολλά και βασικά σημεία. Οι καινούργιες δυνατότητες και οι νέοι τρόποι επικοινωνίας που - μεταξύ άλλων - προσφέρει η Τεχνολογία, αναπόφευκτα εγείρουν ερωτήματα για το βαθμό που μπορούν να επηρεάσουν τις ήδη υπάρχουσες και ίσως να δημιουργήσουν νέες μορφές κοινωνικής οργάνωσης και δράσης.

Το νέο πλαίσιο που δημιουργήθηκε, έκανε σαφές το πρόβλημα της έλλειψης ή της ανάγκης αναπροσαρμογής των κωδίκων επικοινωνίας του επιστημονικού κόσμου, ως προς την αντίληψη εννοιών, οι οποίες μέχρι στιγμής φαίνονταν παγιωμένες. Για το λόγο αυτό, ενσυνείδητα θα προσπαθήσω να αποφύγω την "παγίδα" του ορισμού των κοινωνικών κινημάτων, αντιμετωπίζοντάς τα κατ' αρχή σαν τις οποιεσδήποτε προσπάθειες συλλογικής δράσης. Γενικά τα κινήματα, πρέπει να αντιμετωπίζονται κυρίως σαν εξωθεσμικοί παράγοντες, υπό την έννοια ότι το ευρύτερο κοινωνικό πλαίσιο δεν τους έχει απονείμει ακόμη (θεσμοποιημένη) νομιμότητα και χαρακτήρα - μια και αν συνέβαινε κάτι τέτοιο, ενδεχομένως να μιλούσαμε για διαφορετικού τύπου κοινωνικοπολιτικούς σχηματισμούς [1]. Λέγοντας "κοινωνικο-πολιτικούς" σχηματισμούς, θα πρέπει βέβαια να επισημάνω ότι η προσπάθεια διαχωρισμού των κινημάτων είτε σε "κοινωνικά", είτε σε "πολιτικά", αποτελεί μάλλον ψευδοπρόβλημα, που, κατά τη γνώμη μου, αποπροσανατολίζει τη συζήτηση από την κεντρική ουσία του θέματος, εισάγοντας αλληλεπικαλυπτόμενες σε σοβαρό βαθμό κατηγοριοποιήσεις. Μια όμως και βρισκόμαστε στο πεδίο της συζήτησης ορισμών, σε γενικές γραμμές οι σύγχρονες προσεγγίσεις στη μελέτη των κοινωνικών κινημάτων, τα αντιμετωπίζουν κατ' αρχή ως Δίκτυα, τα οποία εμφανίζουν διαφορετικού βαθμού συλλογική δράση - αντιμετώπιση η οποία κατ' αρχή αναγνωρίζει τα νέα δεδομένα κατανόησης εννοιών όπως ο Χώρος και ο Χρόνος.

Η χώρο-χρονική συμπίεση μεγάλου τμήματος της αντίληψής μας για την καθημερινότητα (σύγχρονος / ασύγχρονος χρόνος υπεράνω γεωγραφικών αποστάσεων) που έχει γίνει γεγονός μέσα από την Επικοινωνία Μέσω Υπολογιστή [2], διεύρυνε τις δυνατότητες οργάνωσης αλλά και στοχοθεσίας των κοινωνικών κινημάτων. Ταυτόχρονα όμως, τα έθεσε και προ νέων διλημμάτων, ως προς τις επιλογές δράσης για την επίτευξη των στόχων αυτών.

Το πεδίο της νέας "ορατότητας"

Τα συμβατικά ΜΜΕ [3], μέχρι πρότινος τουλάχιστον, αποτελούσαν τον βασικό πυλώνα "κατοχής συμβολικής δύναμης", εδραιώνοντας τη διαδικασία της "οιονεί μεσολαβημένης αλληλόδρασης" όπως την ονόμασε ο J.B. Thompson [4]. Κατ' αυτό τον τρόπο δημιουργήθηκε μια κλειστού κυκλώματος δημόσια σφαίρα, η πρόσβαση στην οποία υπάκουε και υπακούει σε σαφώς διακριτές ακολουθούμενες διαδικασίες - οι οποίες αποτελούν εν πολλοίς και τα φίλτρα προστασίας του συστήματος της οιονεί μεσολαβημένης αλληλόδρασης. Μιλώντας πάντα για τα συμβατικά ΜΜΕ, τα διακριτά αυτά φίλτρα στοιχειοθετούν τη διαδικασία-ομπρέλα του agenda setting [5], και κατ' επέκταση το συνολικότερο ορισμό της ατζέντας των κοινωνικών θεμάτων. Από τη δεξαμενή των γεγονότων που "συμβαίνουν" στην καθημερινή κοινωνική πραγματικότητα, η δομή αλλά και τα (λειτουργικά) όρια των δυνατοτήτων των συμβατικών ΜΜΕ, απαιτούν την ύπαρξη μιας διαδικασίας αξιολόγησης ως προς το ποια γεγονότα πληρούν τους όρους αναγωγής και επένδυσής τους με την συμβολική αξία της Είδησης [6]. Με τη διαδικασία αυτή, το γεγονός, μέσω των συμβατικών ΜΜΕ, διαγράφει μια πορεία από το συγκεκριμένο / περιορισμένο και ενίοτε ατομικό, στο κοινωνικό. Με πιο απλά λόγια, γίνεται ορατό.

Στο δεδομένο περιβάλλον της μαζικής επικοινωνίας, η οποιαδήποτε συλλογική κοινωνικοπολιτική δράση είναι "αδιαχώριστη από την τέχνη διαχείρισης της ορατότητας" [7]. Και τούτο, ακριβώς γιατί τα συμβατικά ΜΜΕ δημιούργησαν αυτή την κλειστού κυκλώματος δημόσια σφαίρα που προαναφέραμε. Για τα κοινωνικά κινήματα, τα οποία μέχρι πρότινος είχαν ως μόνη επιλογή το να αντιμετωπίσουν το κλειστό κύκλωμα της δημόσιας σφαίρας προσπαθώντας να διεισδύσουν σε αυτή, η διαχείριση της ορατότητας αποτελούσε και αποτελεί κεντρικό θέμα. Αν όχι της γέννησής τους, σίγουρα της επιβίωσης τους και, σε κάθε περίπτωση, της επίτευξης των στόχων τους. Και τούτο, για τους εξής βασικούς τρεις λόγους: α) γιατί τα συμβατικά ΜΜΕ αποτελούσαν το σημαντικότερο μέσο για την προσέγγιση του ευρύτερου κοινού, την απόκτηση νομιμοποίησης αλλά και την κινητοποίηση των δυνάμει υποστηρικτών, β) ήταν η βασική "δίοδος" για τη σύνδεση του κινήματος με άλλους πολιτικούς και κοινωνικούς παράγοντες και γ) γιατί τα ΜΜΕ ήταν σε θέση να παρέχουν σημαντική, ψυχολογικού τύπου, υποστήριξη στα μέλη του κινήματος [8].

Για τους θεσμικούς κοινωνικοπολιτικούς παράγοντες (πολιτικά κόμματα, κρατικοί φορείς, κλπ), η διείσδυση και η κατάκτηση μιας θέσης μέσα στο κλειστό κύκλωμα της δημόσιας σφαίρας που έχουν δημιουργήσει τα συμβατικά ΜΜΕ είναι δεδομένη: οι θεσμικοί κοινωνικοπολιτικοί παράγοντες εξασφαλίζουν την ορατότητα του έργου και των κινήσεων τους μέσω των ΜΜΕ - δημιουργώντας εν πολλοίς και εξουσιαστικούς μηχανισμούς, η πεμπτουσία των οποίων βρίσκεται ακριβώς στο συγκεκριμένο τύπο της μονόδρομης μαζικής επικοινωνίας - ενώ τα ΜΜΕ τροφοδοτούνται με ειδήσεις από τους θεσμικούς κοινωνικοπολιτικούς μηχανισμούς, χρησιμοποιώντας τους ως "πηγές περιεχομένου". Για τα συμβατικά ΜΜΕ, τα οποία μπορούν να παρομοιασθούν με "αλιείς ειδήσεων" οι οποίοι πλέουν μέσα στον ωκεανό των γεγονότων/συμβάντων, τα κοινωνικά κινήματα αποτελούν δυνάμει πόλους παραγωγής τέτοιων ειδήσεων αλλά και μελλοντικούς παράγοντες σχέσεων θεσμικής και εξουσιαστικής αλληλοϋποστήριξης - ανάλογα φυσικά με την πορεία που θα έχουν τα κινήματα αυτά. Και τούτο γίνεται καλύτερα κατανοητό αν σκεφτούμε την πορεία αλληλοαναγνώρισης των ΜΜΕ και των κοινωνικών κινημάτων. Η γέννηση των κοινωνικών κινημάτων στηρίζεται στην αναγνώριση και την εκμετάλλευση των κοινωνικοπολιτικών κενών που προκύπτουν είτε από ιστορικά γεγονότα, είτε από πολιτιστικές συγκρούσεις. Η προσπάθεια κάλυψης των κενών αυτών, οδηγεί τους διάφορους κοινωνικούς παράγοντες στο να αναλάβουν δράση για την εκμετάλλευση των λεγομένων "πολιτικών ευκαιριών", οι οποίες εμφανίζονται να ανοίγονται και να κλείνουν, ανάλογα με τη συγκυρία [9]. Η δράση αυτή φυσικά δεν μπορεί να παραμείνει απομακρυσμένη από το ενδιαφέρον των ΜΜΕ, και κατ' αυτό τον τρόπο εδραιώνεται ένα σαφές μοντέλο αμφίδρομης σχέσης: δεν ανακαλύπτουν μόνο τα ΜΜΕ τα κοινωνικά κινήματα αλλά και τα κοινωνικά κινήματα τα ΜΜΕ. Από τη στιγμή που η δημοσιότητα ως στόχος επιτυγχάνεται, εμφανίζεται μια πλατύτερη έννοια δημόσιας ευθύνης και ένα ιδιαίτερο βάρος των ρητορικών και των πρακτικών του κινήματος. Όταν ο στόχος της δημοσιότητας επιτευχθεί, κάποιος θα πρέπει να τον διαχειρισθεί για λογαριασμό του κινήματος. Τα κινήματα και τα Μέσα αλληλοαναγνωρίζονται, μαθαίνει το ένα τους όρους του άλλου και δημιουργούν από κοινού τη δική τους "γραμματική της αλληλόδρασης". Η δράση και των δύο όμως - παρά αυτή την εγκαθίδρυση της κοινής "γραμματικής" της επικοινωνίας - παραμένει παγιδευμένη στο βασικό πρόβλημα της μονόδρομης μαζικής επικοινωνίας, στο ότι πάντα ο αποδέκτης, αυτό που τελικά λαμβάνει δεν είναι η πραγματικότητα αλλά μια άποψη γι' αυτή. Αυτή η εκδοχή της πραγματικότητας (που από πολλούς θεωρητικούς της επικοινωνίας αντιμετωπίζεται και ως "κατασκευή της πραγματικότητας") διατυπώνεται μέσα από δομικούς, σχεδόν μηχανιστικούς τρόπους, οι οποίοι αποτελούν και τους βασικούς άξονες λειτουργίας των συμβατικών ΜΜΕ [10]. Η προσωποποίηση, η δραματοποίηση και η επεισοδιακότητα είναι τα βασικά στοιχεία δόμησης των Ειδήσεων στα συμβατικά ΜΜΕ. Και τούτο οφείλεται, κατά κύριο λόγο, στο γεγονός ότι τα συμβατικά ΜΜΕ (στη συντριπτική τους πλειονότητά) λειτουργούν ως οικονομικοί οργανισμοί οι οποίοι - αναπόφευκτα σχεδόν - υπακούουν στους νόμους της Aγοράς και των Επιχειρήσεων (μετρήσεις θεαματικότητας, διαφημιστικά έσοδα, κλπ.).

Μέσα στο πλαίσιο αυτό, τα κοινωνικά κινήματα αργά ή γρήγορα βρίσκονται προ του διλήμματος της επιλογής τρόπου δράσης. "Στην παγκόσμια πολιτική σκηνή, η ικανότητα του να 'ιδωθείς' και να 'ακουστείς' είναι απαραιτήτως συνδεδεμένη με την ικανότητα του να προσελκύεις τις τηλεοπτικές κάμερες" [11], όπως αναγνωρίζει ο J.B. Thompson. Και το δίλημμα αυτό δεν είναι καθόλου απλό αλλά αντιθέτως έχει καθοριστικό χαρακτήρα για την πορεία των κινημάτων. Ο ένας στόχος είναι η κατάκτηση σημαντικής θέσης μέσα στο θεσμικό πολιτικό status, ώστε το κίνημα να μεταμορφωθεί σε ρυθμιστικό παράγοντα των μελλοντικών κοινωνικών εξελίξεων. Ο άλλος στόχος - συχνά προαπαιτούμενος του πρώτου - είναι η προσέλκυση του ενδιαφέροντος των ΜΜΕ, με σκοπό την αύξηση της βάσης του κινήματος και την απόκτηση της απαιτούμενης νομιμοποίησης και ορατότητας. Η επίτευξη όμως των δύο αυτών στόχων, απαιτούν διαφορετικού τύπου και αντικρουόμενες στρατηγικές. Κι αυτό γιατί τα media και οι πολιτικοί θεσμοί, έχουν διαφορετικές στοχεύσεις αλλά και διαφορετικές λειτουργικές απαιτήσεις. Όπως το θέτουν οι Meyer και Gamson "...τα media ανταμείβουν το νεωτερισμό, την πολεμική και την αντιπαράθεση αλλά οι πολιτικοί θεσμοί επιβραβεύουν την προβλεψιμότητα, τη ρυθμισμένη δράση και το συμβιβασμό. Αναζητώντας ταυτοχρόνως και την προσοχή των media αλλά και τη θεσμική επιρροή, οι ακτιβιστές των κινημάτων αντιμετωπίζουν ένα δύσκολο δίλημμα ισορροπιών" [12]. Η επιλογή στρατηγικής δεν αποτελεί απλά διαδικαστικό πρόβλημα στην πορεία των κινημάτων αλλά ουσιαστικό ζήτημα επιλογής ταυτότητας. Και τούτο γιατί ο δρόμος κατάκτησης της ορατότητας μέσα από τα συμβατικά ΜΜΕ κρύβει αρκετές παγίδες για τους ακτιβιστές των κινημάτων. Η σχέση των κινημάτων με τα συμβατικά ΜΜΕ, είναι πραγματικά μια σχέση λεπτών ισορροπιών: η ζητούμενη ορατότητα, εύκολα μπορεί να μετατραπεί σε υπερ-έκθεση στη δημοσιότητα, η οποία να οδηγήσει στα ακριβώς αντίθετα από τα επιδιωκόμενα αποτελέσματα. Ο Umberto Eco επισημαίνει τον κίνδυνο αυτό, αναφερόμενος σε "ορισμένα φαινόμενα 'ομαδικής διαφωνίας'" όπως οι hippies και οι beatniks, τα οποία τα αντιμετωπίζει ως "επαναστάσεις που κατέληξαν σε γραφικές μορφές ενσωμάτωσης" λόγω της υπερέκθεσής τους στα ΜΜΕ [13], ενώ ο D. Watts αναφέρει το παράδειγμα της περιβαλλοντολογικής οργάνωσης Greenpeace, η υπερέκθεση της οποίας στα ΜΜΕ οδήγησε πολλούς από τους αρχικούς της υποστηρικτές σε κριτική και σκεπτικισμό [14]. Εκτός αυτού, η ολοκληρωτική διείσδυση των συμβατικών ΜΜΕ στην καθημερινή ζωή, λειτουργεί ελέγχοντας τη γνησιότητα της ίδια της πραγματικότητας, των ιδίων των γεγονότων, φιλτράροντας και πιστοποιώντας την ιστορικότητά τους και ενίοτε καθορίζουν και τη δομή τους [15]. Ιστορικά υπαρκτό γεγονός για το πολιτισμικό πρωτόκολλο των συμβατικών ΜΜΕ, είναι κατ' αρχή το "καταγεγραμμένο γεγονός" με τους όρους λειτουργίας των ιδίων των ΜΜΕ. Εύκολα καταλαβαίνει κανείς ότι το στοιχείο αυτό, λειτουργεί πολλές φορές και προς την κατεύθυνση της πρόκλησης ή του καθορισμού των γεγονότων με βάση όρους του Θεάματος, όπως το περιέγραψε ο Guy Debort [16].

Εξετάζοντας συνολικά το, παγιωμένο μέχρι στιγμής, πλαίσιο της σχέσης συμβατικών ΜΜΕ και κοινωνικών κινημάτων που μόλις περιγράψαμε, οδηγούμαστε στο να αποδεχθούμε κατ' αρχή ότι το Internet αποτελεί "ένα εύχρηστο μέσο που έχουν πλέον στα χέρια τους οι ακτιβιστές, για να πιέσουν αυτούς που πρέπει - σκοπός για τον οποίο αναδείχθηκαν από αυτούς τους οποίους εκπροσωπούν" [17]. Αυτή όμως η αρχική παρατήρηση αξιολογεί εξαιρετικά συντηρητικά τη σημαντικότητα των ρηξικέλευθων επιλογών που παρέχει το Internet στους ακτιβιστές των κινημάτων. Και τούτο γιατί δεν αποτελεί απλά ένα τεχνικά νέο μέσο επικοινωνίας (όπως είχε αντιμετωπισθεί το τηλέφωνο για παράδειγμα) αλλά έναν ολότελα νέο τρόπο επικοινωνίας, που όχι μόνο παρέχει τη δυνατότητα αλληλόδρασης μεταξύ των μερών της επικοινωνίας και όχι μόνο έχει ήδη δώσει σαφή δείγματα ανάπτυξης μιας νέας ιδιόμορφης κουλτούρας, η οποία εν πολλοίς καθορίζεται και από τα όρια λειτουργίας του, αλλά προσφέρει και τη δυνατότητα να δράσεις όχι μόνο "μέσω αυτού" αλλά και "μέσα σε αυτό". Είναι προφανές ότι η γνωστή σε όλους πλέον έννοια του "κυβερνοχώρου" - που τόσο ευφάνταστα είχε επινοήσει ο William Gibson στο "Νευρομάντη" του 1983 [18] - αποκτά προοπτικές παραδοχής της δημιουργίας ενός νέου σύμπαντος, πέραν του φυσικού [19].

Η δυνατότητα επικοινωνίας με τρόπους οι οποίοι αναοριοθετούν τις έννοιες του Χώρου και του Χρόνου, προσφέρει ουσιαστικά ένα παρθένο έδαφος, πρόσφορο στον καθορισμό νέων κανόνων. Είναι αναμφισβήτητο ότι η Επικοινωνία Μέσω Υπολογιστή έχει δημιουργήσει μια "νέα δημόσια σφαίρα", η οποία μπορεί να λειτουργήσει πέρα από τις γεωγραφικές δεσμεύσεις του φυσικού χώρου.

Η τεχνολογία (και εν προκειμένω η τεχνολογία της πληροφορίας) δεν αποτελεί αποκλειστικό "όπλο" κανενός στρατοπέδου έναντι κάποιου άλλου, στη σύγκρουση γύρω από το θέμα της παγκοσμιοποίησης. Για το λόγο αυτό, αφηρημένοι και αόριστοι αφορισμοί της "Τεχνολογίας" εν συνόλω, δεν αποτελούν σοβαρά δομημένη κριτική, διότι ενσυνείδητα αφήνουν απ' έξω το παράγοντα χρήση της Τεχνολογίας από τον Άνθρωπο. Πάνω σε αυτό το σκεπτικό, ο Noam Chomsky "δεν υπάρχει τεχνολογία η οποία να κληρονομήθηκε δημοκρατικά ή τεχνολογία η οποία να επιβλήθηκε καταπιεστικά και τούτο διότι η τεχνολογία από μόνη της, είναι ένα σχεδόν ουδέτερο πράγμα. Η ίδια η τεχνολογία δεν ενδιαφέρεται για το αν χρησιμοποιείται για καταπίεση ή για απελευθέρωση, είναι το πως οι άνθρωποι τη χρησιμοποιούν" [20] . Κατά συνέπεια, η καθαρή έννοια της "Τεχνολογίας" απομακρυσμένη από την ανθρώπινη ατομική και κοινωνική δράση, δεν μπορεί να αποτελεί αυτόνομο κριτήριο αξιολόγησης του κοινωνικού γίγνεσθαι. Αντιθέτως η χρήση της τεχνολογίας είναι αυτή που προσφέρει σαφή κριτήρια αξιολόγησης αλλά και διάκρισης των διαφόρων πολιτισμικών μοντέλων, και τούτο γιατί οι σύνδεσμοι της χρήσης μεταξύ του τεχνολογικού και του βιωματικού είναι πάντοτε κοινωνικά διαμεσολαβημένοι [21]. Η παρατήρηση αυτή, ταυτόχρονα μας οδηγεί στο να αποδεχθούμε ότι οι δυνατότητες που προσφέρονται από την εκάστοτε χρήση της τεχνολογίας, ορίζουν εν πολλοίς και τον τρόπο διαμόρφωσης του κοινωνικοπολιτικού γίγνεσθαι αλλά και της ευρύτερης έννοιας του "δημόσιου χώρου" - αρχής γενομένης από το ότι καθορίζουν και με διαφορετικό τρόπο κάθε φορά την έννοια και τα όρια μεταξύ "ιδιωτικού" και "δημοσίου".

Έχοντας υπόψη τις παρατηρήσεις αυτές, το βασικότερο στοιχείο στο οποίο θα ήθελα να εστιάσω είναι το ότι αυτή η "νέα δημόσια σφαίρα", διαρρηγνύει σε βασικά σημεία το παγιωμένο πλαίσιο των σχέσεων συμβατικών ΜΜΕ και κοινωνικών κινημάτων. Τα βασικότερα από αυτά τα σημεία είναι:

Η δυνατότητα επικοινωνίας με σημαντικά μεγάλο αριθμό ανθρώπων χωρίς κανένα ουσιαστικό γεωγραφικό εμπόδιο.

Η επικοινωνία αυτή πραγματοποιείται σε άμεσο χρόνο.

Είναι προσωπική.

Είναι αλληλοδραστική.

Είναι προσιτή - προϊόντος του χρόνου - σε όλο και μεγαλύτερο τμήμα του παγκόσμιου πληθυσμού.

Δεν περιορίζεται γενικά από τα εμπόδια της φυσικής ή/και οπτικής επικοινωνίας.

Η γνωστή επικοινωνιακή γραμμή των συμβατικών ΜΜΕ "Πομπός -> Μήνυμα -> Μετάδοση -> Αποδέκτης", κλονίζεται από τη στιγμή που ο κάθε χρήστης του Internet μπορεί να είναι ταυτόχρονα ο ίδιος και Πομπός και Αποδέκτης Μηνυμάτων. Υπό την έννοια αυτή, η Επικοινωνία Μέσω Υπολογιστή πράγματι αποτελεί το τρίτο στάδιο μετά την "ένας-προς-ένα" και την "ένας-προς-πολλούς" επικοινωνία: την "πολλοί-προς πολλούς" επικοινωνία [22]. Με άλλα λόγια, η δυνατότητα του να μπορεί ο κάθε άνθρωπος / πολίτης να κατέχει ένα μέσο μαζικής επικοινωνίας των θέσεων, των απόψεων και των ιδεών του, ανατρέπει το βασικό πλαίσιο δημιουργίας και ύπαρξης της "κλειστής δημόσια σφαίρας" των συμβατικών ΜΜΕ, όπως το περιγράψαμε προηγουμένως. Το Internet έχει μεταμορφώσει δυνητικά κάθε οικιακό υπολογιστή σε ένα έντυπο παγκόσμιας εμβέλειας ή/και σε παγκόσμιο σταθμό πολυμεσικής (multimedia) αναμετάδοσης δεδομένων [23] και αυτή η δυνατότητα, σε κάθε περίπτωση, θέτει διαφορετικά τους όρους αλλά και ορίζει νέες πορείες προς την κατάκτηση της ορατότητας από τα κοινωνικά κινήματα. Ταυτόχρονα όμως εμφανίζει στο προσκήνιο νέα προβλήματα αλλά και νέα διλήμματα δράσης για τα κοινωνικά κινήματα.

Τα Κοινωνικά Κινήματα στο περιβάλλον των Νέων Τεχνολογιών της Επικοινωνίας

Είναι κατ' αρχή βάσιμος ο ισχυρισμός ότι το Internet δεν δικαιούται πλήρως τον τίτλο του "απόλυτου εξομοιωτή", τον οποίο πολλοί βιάστηκαν να του αποδώσουν κατά τη δεκαετία του '90. Το Internet αναμφίβολα μέχρι στιγμής αντικατοπτρίζει τις κοινωνικές ανισότητες του φυσικού χώρου. Σε μια πρώτη ανάγνωση μπορεί να φανεί παράδοξο το ότι ένας χώρος (έστω και εικονικός όπως είναι το Internet), ο οποίος δίνει τη δυνατότητα στους χρήστες του να εγκαταλείψουν όλα τα φυλετικής, κοινωνικής, πολιτισμικής και εθνικής προέλευσης κριτήρια αξιολόγησής του Άλλου, μέχρι στιγμής αντικατοπτρίζει αυτές τις ίδιες ανισότητες του φυσικού χώρου. Ενδεχομένως αυτό οφείλεται στο ότι το μόρφωμα που αποκαλούμε "κυβερνοχώρο", ακόμη δεν έχει διακόψει πλήρως τους δεσμούς του με τον "πραγματικό χώρο" και αποτελεί πλήρη εξομοίωση αυτού, αντικατοπτρίζοντας βασικούς του άξονες, όπως αυτός των κοινωνικών ανισοτήτων. Η πρόσβαση στο Internet κάθε άλλο παρά όμοια διανεμημένη είναι, με βάση τα κριτήρια της φυλετικής, κοινωνικής, πολιτισμικής και εθνικής προέλευσης των χρηστών του - αν και τα δεδομένα αυτά με αργό ρυθμό αλλάζουν, με την είσοδο των ασιατικών κυρίως χωρών στις Νέες Τεχνολογίες της Επικοινωνίας. Υπό το πρίσμα αυτό, η δημοκρατική δυναμική του Internet πολύ δύσκολα επιβεβαιώνεται, μέχρι αυτή τη στιγμή [24]. Όσο κι αν η ανισότητα αυτή προέρχεται από τη χρήση της τεχνολογίας και όχι από την τεχνολογία αυτή καθ' αυτή, το πρόβλημα παραμένει υπαρκτό και αναγνωρισμένο από τις αρχές εξάπλωσης του Internet [25]. Η διαπίστωση αυτή από το παράδειγμα του Internet, ενίσχυσε το ευρύτερο σκεπτικό πάνω στο οποίο οικοδομήθηκαν οι "θεωρίες των ελίτ" (elite theories). Οι θεωρίες αυτές εστιάζονται στο ότι η επαγγελματική ή/και γενικότερα η προνομιακή πρόσβαση στην πληροφορία, αποτελεί το στοιχείο-κλειδί που οδηγεί στη συγκέντρωση της εξουσίας στα χέρια περιορισμένων αλλά παντοδύναμων ελίτ [26].

Παρ' όλ' αυτά κανείς δεν είναι σε θέση να αμφισβητήσει τις ποιοτικές δυνατότητες του Internet στο χώρο δράσης των κοινωνικών κινημάτων, όσο και αν αυτές οι δυνατότητες δεν φαίνεται να αναγνωρίζονται μέχρι στιγμής από τα ποσοτικά δεδομένα των χρηστών. Μεταξύ των πιο αισιόδοξων και φανατικών οπαδών των ποιοτικών αυτών δυνατοτήτων του Internet ο N. Negroponte, θεωρεί ότι το χάσμα που επιφέρει το Internet είναι κυρίως δια-γενεακό παρά κοινωνικό [27]. Η άποψη αυτή αντανακλά τις θέσεις των "πλουραλιστικών θεωριών" οι οποίες (αντίθετα με τις "θεωρίες των ελίτ") υποστηρίζουν ότι η εξουσία γίνεται όλο και περισσότερο αποκεντρωμένη. Ταυτόχρονα δε, αναγνωρίζουν ότι η τεχνολογία παρέχει τις δυνατότητες ενίσχυσης των δημοκρατικών διαδικασιών, με την ευρύτερη συμμετοχή των πολιτών στο πολιτικό γίγνεσθαι. Από τις αρχές της δεκαετίας του '90, πολλοί θεωρητικοί επισήμαναν ότι οι δυνατότητες των Νέων Τεχνολογιών της Επικοινωνίας θα μπορούσαν να εξυπηρετήσουν τα συμφέροντα των λιγότερο προνομιούχων ομάδων [28]. Οι ακτιβιστές των κινημάτων εξοικειωνόμενοι όλο και περισσότερο με την τεχνολογία των υπολογιστών, αρχίζουν και χρησιμοποιούν σε ευρεία κλίμακα μεθόδους και δίκτυα επικοινωνίας, τα οποία μέχρι πριν λίγο καιρό μονοπωλούσε το κατεστημένο [29].

Ταυτόχρονα το επικοινωνιακό περιβάλλον που διαμόρφωσαν οι Νέες Τεχνολογίες, έκανε μη απαραίτητη τη φυσική, αυτοπρόσωπη παρουσίας των μελών του κινήματος στον ίδιο πραγματικό χώρο, αίροντας μια σειρά από εμπόδια οργανωτικής φύσεως κυρίως. Η Επικοινωνία Μέσω Υπολογιστή εμφανίζεται να λειτουργεί πολύπλευρα και να προσφέρει μια σειρά από εναλλακτικές νέες λύσεις οι οποίες με τη σειρά τους σημασιοδοτούν και νέους ορισμούς και κατηγοριοποιήσεις στις σύγχρονες μορφές κοινωνικής οργάνωσης και δράσης. Θα υποθέσω στο σημείο αυτό, ότι είναι αρκετά γνωστή σε όλους η συζήτηση γύρω από την ύπαρξη (ή την αποδοχή της ύπαρξης) των "εικονικών κοινοτήτων" στο χώρο του Internet, αλλά και στο παρόν Συνέδριο το θέμα καλύφθηκε από άλλους ομιλητές. Αυτό το οποίο θα πρέπει να επισημανθεί στο συγκεκριμένο σημείο, είναι ότι η λεγόμενη "νέα θεωρία" των κοινωνικών κινημάτων, αναφορικά με τα βασικά στοιχεία γέννησης, δομής και λειτουργίας ενός κοινωνικού κινήματος, εστιάζει κυρίως στις κοινωνικοψυχολογικές διεργασίες συλλογικής ταυτότητας που αναπτύσσονται μεταξύ των μελών του (ακτιβιστών, "συμπαθούντων" αλλά και του ευρύτερου κύκλου γύρω από το κάθε κίνημα) [30]. Η Επικοινωνία Μέσω Υπολογιστή, είναι σε θέση να κινητοποιήσει τέτοιου τύπου κοινωνικοψυχολογικές διεργασίες ανάπτυξης συλλογικής ταυτότητας μεταξύ των επικοινωνούντων, και άρα η ύπαρξη κοινοτικών μορφών οι οποίες υποστηρίζονται / εξυπηρετούνται μέσα από το πρωτόκολλο της Επικοινωνίας Μέσω Υπολογιστή είναι πλήρως αποδεκτή [31]. Πολλοί θεωρητικοί των κοινωνικών κινημάτων, εισάγουν προαπαιτούμενα στην αποδοχή των "εικονικών κοινοτήτων" - τα οποία έχουν να κάνουν κυρίως με το κατά πόσο τα μέλη τους συνδέονται, ή έχουν πιθανότητα να συνδεθούν και στον πραγματικό, φυσικό χώρο. Η αντιμετώπιση αυτή είναι μάλλον εσφαλμένη, διότι εισάγει "από την πίσω πόρτα" κριτήρια αξιολόγησης αλλά και ορισμού της έννοιας της "συλλογικής δράσης", τα οποία φαίνονται ότι εκ προοιμίου αποδέχονται ως μόνη "πραγματικότητα", τη φυσική. Με τον τρόπο όμως αυτό, αντιμετωπίζεται άνισα η πραγματικότητα των διαπροσωπικών σχέσεων που αναπτύσσονται από την Επικοινωνία Μέσω Υπολογιστή και εν τέλει η ίδια η πραγματικότητα (όποια κι αν είναι αυτή) του Κυβερνοχώρου [32]. "Όταν οι άνθρωποι ανακαλύπτουν άλλους ανθρώπους με τους οποίους μοιράζονται κοινές ανησυχίες για συγκεκριμένα προβλήματα, κοινές δυσαρέσκειες ή προτιμήσεις, τότε ως αποτέλεσμα, προκύπτει η αίσθηση της κοινότητας και η αλληλεγγύη μεταξύ των ανθρώπων που έρχονται κοντά" [33] σημειώνει ο Daniel Myers. Η Επικοινωνία Μέσω Υπολογιστή είναι ένας από τους τρόπους με τους οποίους γίνονται αυτές οι "ανακαλύψεις" των κοινών στοιχείων, μεταξύ των ανθρώπων.

Είναι γεγονός ότι οι ακτιβιστές των κοινωνικών κινημάτων για πρώτη φορά έχουν πλέον στα χέρια τους μια οδό άμεσης και σχετικά φθηνής επικοινωνίας, η οποία είναι αλληλοδραστική και μπορεί να συμβάλει σε δράσεις οι οποίες απαιτούν ακρίβεια κινήσεων (όπως γραπτές διαμαρτυρίες και αποστολές επιστολών, οι οποίες πλέον διευκολύνονται στο έπακρο από το ηλεκτρονικό ταχυδρομείο [34] και τη δυνατότητα προώθησης των μηνυμάτων, το γνωστό forwarding). Είναι προφανή τα πλεονεκτήματα που προκύπτουν με τη χρήση του ηλεκτρονικού ταχυδρομείου, των ηλεκτρονικών "συνεδριάσεων" (computer conferences) ή των θεματικών "δωματίων συζήτησης" (chat rooms). Πέρα από τη χρήση του ηλεκτρονικού ταχυδρομείου, οι ηλεκτρονικές σελίδες του Internet χρησιμοποιούνται από τους ακτιβιστές των κοινωνικών κινημάτων ως οι "ηλεκτρονικές τους έδρες", μέσα από τις οποίες προωθούνται οι θέσεις, οι απόψεις αλλά και οι κινήσεις τους. Το δυνάμει κοινό στο οποίο απευθύνονται τα σταθερά αυτά μηνύματα είναι τόσο μεγάλο σε αριθμό (και διευρύνεται ημέρα με την ημέρα) ώστε κάλλιστα θα μπορούσαμε να χαρακτηρίσουμε την επικοινωνία αυτή μαζική. Και σε τελική ανάλυση, αυτή είναι η μεγαλύτερη πρακτική δυνατότητα που παρέχει η ηλεκτρονική επικοινωνία στα νέα κοινωνικά κινήματα: την κατοχή ενός Μέσου Μαζικής Επικοινωνίας. Υπό την έννοια αυτή, η "κλειστή δημόσια σφαίρα" των συμβατικών ΜΜΕ, ενδεχομένως στο μεσοπρόθεσμο μέλλον να έχει αντικατασταθεί πλήρως από τη νέα, ηλεκτρονική "ανοικτή δημόσια σφαίρα", στην οποία όλοι θα έχουν ίσες δυνατότητες πρόσβασης.

Παρ' όλ' αυτά ερωτήματα και προβλήματα υπάρχουν και στο μοντέλο αυτό. Η "μαζικότητα" της ηλεκτρονικής επικοινωνίας, από πολλούς αμφισβητείται - και ορθώς. Για ένα μεγάλο αριθμό ανθρώπων - ανεξάρτητα με το αν βρίσκονται στον "Πρώτο" ή τον "Τρίτο" Κόσμο - η πρόσβαση στη ηλεκτρονική επικοινωνία απλά δεν είναι εφικτή λόγω κόστους. Άρα ένα σημαντικό τμήμα του σαφώς μη προνομιούχου πληθυσμού, είναι αποκλεισμένο από το πεδίο της ηλεκτρονικής επικοινωνίας και τις δυνατότητες οργάνωσης και συμμετοχής σε κινήματα που αυτή παρέχει. Η δε συνεχιζόμενη ραγδαία εμπορευματοποίηση του χώρου του Internet αλλά και οι μονοπωλιακές πρακτικές των μετρημένων στα δάχτυλα του ενός χεριού κολοσσιαίων εταιρειών παραγωγής hardware και software, οι οποίες κυριαρχούν στο χώρο της υψηλής τεχνολογίας, δεν προμηνύουν θετικές εξελίξεις για την ισότητα όλων στην πρόσβαση της ηλεκτρονικής επικοινωνίας. Οι κυρίαρχες αυτές εταιρείες οδηγούν τις τεχνολογικές εξελίξεις σε μια σχέση μόνιμης εξάρτησης από τα προϊόντα τους και σε κάθε περίπτωση απευθύνονται σε ένα κοινό το οποίο (με τα "δυτικά" μέτρα και σταθμά) κινείται από το μέσο και άνω από πλευράς εισοδημάτων. Οι συνεχείς εξελίξεις που παρουσιάζονται στην αγορά με ρυθμό εξαμήνου, πρακτικά "αναγκάζουν" τους καταναλωτές να τις αγοράζουν (τουλάχιστον όσους θέλουν να βρίσκονται στην αιχμή των εξελίξεων), λόγω του ότι εξουδετερώνουν τις αμέσως προηγούμενες "γενιές" τεχνικού εξοπλισμού με προβλήματα ασυμβατότητας μεταξύ "νέων και παλαιών". Το άμεσο μέλλον κατευθύνεται προς την ενοικίαση βάσει χρόνου των προγραμμάτων software, η οποία θα γίνεται μέσα από το Internet - όπως τουλάχιστον δείχνουν οι προθέσεις των νέων Windows XP που αναμένεται να κυκλοφορήσουν σε λίγο καιρό - και με τον τρόπο αυτό, η σχέση εξάρτησης των χρηστών του Internet από τις κυρίαρχες αυτές εταιρείες, θα είναι περίπου μόνιμη. Κατά συνέπεια το πρόβλημα ανισότητας στην πρόσβαση μάλλον θα μεγεθυνθεί παρά θα μειωθεί.
Ένα άλλο πρόβλημα αυτού του νέου ηλεκτρονικού περιβάλλοντος για τα κοινωνικά κινήματα είναι ένα από τα στοιχεία που ταυτόχρονα αποτελεί και το μεγάλο του πλεονέκτημα: η ταχύτητα. Η πρόσβαση σε χιλιάδες χιλιάδων χρήστες μέσω του ηλεκτρονικού ταχυδρομείου είναι δεδομένη, αλλά το ερώτημα είναι κατά πόσο οι παραλήπτες ασχολούνται με αυτά, τα μελετούν, τα κατανοούν και αποφασίζουν να κινητοποιηθούν ή τα αντιμετωπίζουν ως "ηλεκτρονικά σκουπίδια" (junk mail) διαγράφοντάς τα με το πάτημα ενός πλήκτρου. Στο Internet η ταχύτητα απόρριψης, είναι εξίσου υψηλή με την ταχύτητα αποστολής και λήψης του μηνύματος.

Παρά την ύπαρξη των προβλημάτων αυτών, η Επικοινωνία Μέσω Υπολογιστή παραμένει ένα ολόκληρο νέο "πεδίο λαμπρών ευκαιριών" τα κοινωνικά κινήματα. Και τούτο γιατί ο κόσμος των Νέων Τεχνολογιών βασίζεται και κινείται πάνω σε αντιφάσεις: όσο κάποιοι θα προσπαθούν να επιβάλουν ασφυκτικούς ελέγχους και να παρακολουθούν τους χρήστες ως ο νέος ηλεκτρονικός "Μεγάλος Αδελφός", τόσο θα εμφανίζονται δεκάδες έφηβοι ανά τον κόσμο βιρτουόζοι των ηλεκτρονικών υπολογιστών, οι οποίοι θα διασύρουν όλα τα σοφιστικέ συστήματα προστασίας και ασφάλειας, σπάζοντας τους κωδικούς τους και εισβάλλοντας στα περιβάλλοντα που προστατεύουν, απλά και μόνο για να δείξουν ότι είναι εφικτό. Όσο περισσότερο οι εταιρείες υψηλής τεχνολογίας θα προσπαθούν να εδραιώσουν σχέσεις μόνιμης εξάρτησης των χρηστών από τα προϊόντα τους, τόσο περισσότερο θα κυκλοφορούν στο Internet "ελεύθερα προγράμματα" (shareware ή freeware) που θα αντικαθιστούν τα προς ενοικίαση προγράμματα των εταιρειών [35]. Έτσι τα κοινωνικά κινήματα πάντα θα έχουν στη διάθεσή τους "ελεύθερους χώρους" να κινηθούν μέσα στο πεδίο της ηλεκτρονικής επικοινωνίας [36]. Παρά τα προβλήματα αλλά και τα διλήμματα που εμφανίζονται στο νέο αυτό περιβάλλον, τα πλεονεκτήματα είναι ισχυρά και τα παραδείγματα υπαρκτά: η επανάσταση των Ζαπατίστας στη επαρχία Τσιάπας στο Μεξικό, ενδεχομένως να μην είχε τη μάλλον θετική εξέλιξη που πρόσφατα παρακολουθήσαμε όλοι με την "πορεία στην πρωτεύουσα", εάν ο Υποδιοικητής Μάρκος και οι άνδρες του δεν "βομβάρδιζαν" με τα ηλεκτρονικά τους μηνύματα το Internet, κάνοντας γνωστή την ύπαρξη αλλά και τις θέσεις τους, δημιουργώντας έτσι ένα πολυάριθμο διεθνές κοινό υποστηρικτών, πολλοί από τους οποίους συμμετείχαν μαζί τους στην πρόσφατη "πορεία στην πρωτεύουσα" [37]. Οι γεωγραφικά απομονωμένοι και απομακρυσμένοι μεταξύ τους, αγρότες των μεσοδυτικών πολιτειών των Η.Π.Α. ενδεχομένως να μην είχαν υποστηρίξει και να μην είχαν προωθήσει τις θέσεις τους, εάν προηγουμένως δεν είχαν οργανώσει την κοινή τους δράση μέσα από το Internet, ή το "δίκτυο κοινοτήτων" της Santa Monica και η κινητοποίησή των μελών του για την παροχή των στοιχειωδών μέσων διαβίωσης σε αστέγους, να μην είχαν επιτύχει τόσο θετικά αποτελέσματα εάν δεν υπήρχε η συνεχής οργανωτική υποστήριξη τους μέσα από το Internet [38]. Και φυσικά δεν πρέπει να παραλείψουμε να επισημάνουμε τη λειτουργία ολοκλήρων δικτύων αποκλειστικά αφιερωμένων στους σκοπούς των κοινωνικών κινημάτων (dedicated networks) όπως το Institute for Global Communications (IGC) με το Peacenet και το Econet, καθώς και αμέτρητα άλλα, μικρότερου μεγέθους δίκτυα τα οποία λειτουργούν για συγκεκριμένους και σαφώς πιο επικεντρωμένους σκοπούς.

Στο σημείο αυτό θα πρέπει να αναφερθούμε και στο πιο "εντυπωσιακό" (και πιθανότατα πιο γνωστό) παράδειγμα οργάνωσης δράσης μέσα από το Internet: τη διαμαρτυρία κατά της παγκοσμιοποίησης στο Seattle των Η.Π.Α. Τα αποτελέσματα ήταν εξαιρετικά επιτυχή, αν κρίνει κανείς από τη δημοσιότητα των αντιδράσεων αλλά και την ανεπιτυχή έκβαση των συνομιλιών μεταξύ των επισήμων αντιπροσωπειών της Συνδιάσκεψης. Το Seattle, μεταξύ άλλων, προσφέρονταν και για τέτοιου είδους διαμαρτυρία, μια και εκεί είχε πλέον εγκατασταθεί η έδρα του Διεθνούς Οργανισμού Εμπορίου (πιο γνωστού με τα αρχικά WTO) και όπως εύστοχα παρατηρεί ο Scott March, "το παγκόσμιο Κεφάλαιο είχε πλέον διεύθυνση, με οδό και αριθμό, πράγμα που αυτομάτως το μετέτρεψε σε σαφή στόχο" [39]. Η επιτυχία της διαμαρτυρίας του Seattle, δεν έγκειται τόσο στο αποτέλεσμα αυτό καθ' αυτό (και φυσικά ούτε στα επεισόδια στα οποία επικεντρώθηκαν τα συμβατικά ΜΜΕ) αλλά στο ότι μια τέτοιου μεγέθους και τέτοιας ποικιλίας συμμετεχόντων διαμαρτυρία, οργανώθηκε κατά ένα μεγάλο μέρος της, μέσα από το Internet [40]. Η διαμαρτυρία του Seattle, όχι μόνο υπήρξε η πρώτη προσπάθεια οργάνωσης κοινής μαζικής δράσης μέσα από το Internet, αλλά αποτελεί και το μοντέλο για παρόμοιες οργανώσεις μαζικών διαμαρτυριών.

Τα παραπάνω παραδείγματα, θα λέγαμε ότι αφορούν δράσεις οι οποίες αντιμετωπίζουν το Internet ως "μέσο επικοινωνίας" και όχι ως "χώρο" εκδήλωσης αυτών καθ' αυτών των δράσεων.

Ο ακτιβισμός μέσα στο ίδιο το Internet

Το γεγονός ότι η Επικοινωνία Μέσω Υπολογιστή έχει δημιουργήσει ένα συγκεκριμένο πεδίο το οποίο μπορεί να αντιμετωπισθεί ως "χώρος", γίνεται σαφές με τις δυνατότητες δράσης, όχι μόνο μέσω αυτού, αλλά και μέσα σε αυτό, όπως αναφέραμε και προηγουμένως. Πρόσφατα, ένας νέος όρος έχει αρχίσει να κερδίζει όλο και περισσότερο έδαφος, ο όρος "χακτιβισμός" ("hactivism" από τη σύζευξη των λέξεων "hacking" και "activism"). Θα λέγαμε ότι ουσιαστικά πρόκειται για πολιτική δράση / διαμαρτυρία μέσα στο Internet. Ο ακτιβισμός μέσα στο Δίκτυο έχει διαμορφώσει τους δικούς του τύπους και μορφές δράσεων, οι οποίες εν πολλοίς υπαγορεύονται και από τα τεχνικά όρια και τις δυνατότητες του ιδίου του Δικτύου. Θα πρέπει να διευκρινίσουμε όμως ότι γενικά ο χακτιβισμός δεν αποτελεί απλώς hacking ή cracking ("σπάσιμο κωδικών") - πράξεις οι οποίες συνήθως εξαντλούνται σε μια επίδειξη τεχνολογικών δυνατοτήτων εκ μέρους του δράστη, αλλά αποτελούν κινήσεις ηλεκτρονικής διαμαρτυρίας, δηλαδή κινήσεις οι οποίες με τον ένα ή τον άλλο τρόπο εκφράζουν κάποιο αίτημα.

Για πολλούς, οι Ζαπατίστας του Μεξικού, και ειδικά ο Υποδιοικητής Μάρκος, θεωρούνται από τους βασικούς εμπνευστές του χακτιβισμού. Το βέβαιο πάντως είναι πως υπήρξαν οι πρώτοι, οι οποίοι έκαναν σε τόσο ευρεία κλίμακα γνωστή τη συγκεκριμένη μέθοδο δημοσιοποίησης αιτημάτων, κερδίζοντας με τον τρόπο αυτό ορατότητα, όχι μόνο στην "ανοικτή δημόσια σφαίρα" της Ηλεκτρονικής Επικοινωνίας αλλά και στην "κλειστή δημόσια σφαίρα" των συμβατικών ΜΜΕ. Όμως οι πραγματικές ρίζες του ηλεκτρονικού ακτιβισμού πηγαίνουν πολύ πιο πίσω. Μια από τις μεγαλύτερες και πιο γνωστές ομάδες ακτιβιστών του Internet η "Cult of The Dead Cow" έχει ξεκινήσει τη δράση της από τη δεκαετία του '80 αλλά μόλις πρόσφατα έχει προσανατολισθεί αποκλειστικά σε πολιτικούς στόχους και δράσεις. "Όταν η 'Cult of The Dead Cow' ξεκίνησε το 1984, ο μέσος όρος ηλικίας των μελών μας ήταν περίπου 14 ετών και πέρναγαν την ώρα τους κάνοντας hacking σε αυτόματους πωλητές αναψυκτικών, αλλά τα τελευταία 2 χρόνια αποτελούν πραγματικά σημείο αλλαγής πορείας για μας. Τα μέλη μας πλέον είναι μεγαλύτερης ηλικίας, πολιτικοποιημένα και με εξαιρετικά υψηλές τεχνικές γνώσεις και ικανότητες" έλεγε ο εκπρόσωπος της ομάδας Oxblood Ruffian (προφανώς ψευδώνυμο), στο περιοδικό "Wired" το Σεπτέμβριο του 1998. Το ίδιο άρθρο σημειώνει ότι ο Oxblood Ruffian πριν ενταχθεί στην ομάδα "Cult of The Dead Cow" ήταν Σύμβουλος του ΟΗΕ. Η ομάδα του επίσης έχει δημιουργήσει ένα δικτυακό τόπο συνάντησης και πληροφόρησης όλων των ηλεκτρονικών ακτιβιστών το "hactivism.org", στον οποίο οι ενδιαφερόμενοι μπορούν να συμμετέχουν σε δικτυακά workshops, να παρακολουθήσουν επιδείξεις και να κάνουν download στον υπολογιστή τους software εργαλεία για ηλεκτρονικό ακτιβισμό. Η ίδια ομάδα τέλος συνεργάζεται για πολύ καιρό με τη - "σχεδόν μυθική" - ηλεκτρονική ομάδα κινέζων αντιφρονούντων τους "Hong Kong Blondes", οι οποίοι εισβάλλουν σε τακτά διαστήματα στα αρχεία της Αστυνομίας και της κρατικής Ασφάλειας της Κίνας, συλλέγουν πληροφορίες και προειδοποιούν "πολιτικούς στόχους" για επικείμενες συλλήψεις [41].

Οι ίδιοι οι ηλεκτρονικοί ακτιβιστές, πρόσφατα υποστήριξαν δημόσια το πολιτικό στοιχείο της δημόσιας εικόνας τους, σε μια προσπάθεια να διαχωρίσουν σαφώς τη θέση τους από τους hackers. Τον περασμένο Μάρτιο διοργάνωσαν μια συνάντηση στο Institute of Contemporary Arts (ICA) του Λονδίνου όπου διακήρυξαν ότι "ο χακτιβισμός αποτελεί ένα έντονα πολιτικοποιημένο underground κίνημα το οποίο χρησιμοποιεί απευθείας δράση στον κυβερνοχώρο για να επιτεθεί / αντιπαρατεθεί στην παγκοσμιοποίηση και την επικυριαρχία των πολυεθνικών εταιρειών στο Internet". Ο Paul Mobbs εκπρόσωπος της βρετανικής ομάδας ηλεκτρονικών ακτιβιστών "Electrohippies Collective" περιγράφει με σαφήνεια τις νέες παραμέτρους λέγοντας ότι "το Internet ακυρώνει όλα τα πλεονεκτήματα που διαθέτουν οι μεγαλύτερες και κατεστημένες κοινωνικές ομάδες όπως είναι το χρήμα, η επιρροή και η προνομιακή μεταχείριση των media. Οι μικρές μειονοτικές ομάδες δεν είναι πια αποκλεισμένες λόγω έλλειψης πρόσβασης στην πληροφορία. Στο Internet η πρόσβαση για όλους είναι περίπου ίση" [42].

Τα μέσα που έχουν στη διάθεσή τους οι ακτιβιστές του Internet είναι πολλά και ποικίλα και έχουν τη δυνατότητα να προξενούν ιδιαίτερα σοβαρές ηλεκτρονικές "βλάβες" στο στόχο τους. Οι πιο συνηθισμένες τακτικές είναι: Oι "εικονικές καθιστικές διαμαρτυρίες" (virtual sit-ins) - οι οποίες συνίστανται στη μαζική προσέλευση χρηστών στα web sites του στόχου, με αποτέλεσμα ο μεγάλος αριθμός αιτήσεων σύνδεσης να προκαλούν συμφόρηση στους servers θέτοντάς τους εκτός λειτουργίας και συνεπώς "ρίχνοντας" το web site από το Internet. Οι επιθέσεις "κατανεμημένης άρνησης παροχής υπηρεσιών" (Distributed Denial of Services, DDOS) - οι οποίες συνίσταται στην αποστολή μεγάλου όγκου δεδομένων (συνήθως junk mail) στο server-στόχο, μέσα από πολλές και διαφορετικές περιοχές του Internet με τη βοήθεια ειδικών προγραμμάτων script, επιφέροντας και πάλι ως αποτέλεσμα τη συμφόρηση του server που στεγάζει το web site του "αντιπάλου". Η αποστολή ιών με πολιτικό περιεχόμενο και μήνυμα - όπως η πρόσφατη περίπτωση του ιού "INJUSTICE.TXT.VBS" ο οποίος έφθανε με mail στον παραλήπτη και αφού ζητούσε "συγγνώμη για την ενόχληση" ενημέρωνε για τον αγώνα των Παλαιστινίων, χωρίς όμως να επιφέρει καμία περαιτέρω βλάβη στον υπολογιστή. Στη συνέχεια όμως, και κατά το πρότυπο των υπολοίπων ιών, αντέγραφε τον εαυτό του και αυτομάτως αποστέλλονταν στις 50 πρώτες διευθύνσεις που έβρισκε μέσα στο Outlook Express, το πιο δημοφιλές πρόγραμμα διαχείρισης mail [43]. Τέλος, δεν θα πρέπει να ξεχάσουμε το παραδοσιακά προσφιλέστερο όπλο των ακτιβιστών του Internet, την παραποίηση του περιεχομένου του web site του "αντιπάλου" (defacement) - την πιο εντυπωσιακή επικοινωνιακά ενέργεια, μια και συνήθως τέτοιου είδους επιθέσεις οργανώνονται σε πολυσύχναστα και δημοφιλή web sites. Η πιο πρόσφατη τέτοιου είδους επίθεση η οποία απασχόλησε την παγκόσμια ειδησεογραφία ήταν η εισβολή στο επίσημο web site των Ρεπουμπλικάνων και η αλλαγή της πρώτης του σελίδας με μηνύματα υπέρ του υποψηφίου των Δημοκρατικών Αλ Γκορ [44]. Το πλέον εντυπωσιακό όμως χτύπημα ηλεκτρονικών ακτιβιστών αναμφισβήτητα παραμένει η εισβολή στα συστήματα της διοργάνωσης του Παγκοσμίου Οικονομικού Forum του Νταβός στις 4 Φεβρουαρίου 2001 και η υποκλοπή αριθμών τηλεφώνων και πιστωτικών καρτών γνωστών προσωπικοτήτων που συμμετείχαν σε αυτό, μεταξύ των οποίων ο πρόεδρος της Microsoft Bill Gates και ο παλαιστίνιος ηγέτης Γιασέρ Αραφάτ [45].

Όπως είναι φυσικό, το πλεονέκτημα του αιφνιδιασμού, που σε πολλές περιπτώσεις κέρδισαν οι ηλεκτρονικοί ακτιβιστές, είναι πολύ δύσκολο να διατηρηθεί. Η μία μετά την άλλη οι κυβερνήσεις έχουν αρχίσει να θεσπίζουν όλο και σκληρότερες νομοθεσίες. Στη Μ. Βρετανία ο νόμος για την τρομοκρατία, το "Terrorism Act", ορίζει ότι "όποιος προσπαθεί να παρακωλύσει ηλεκτρονικό σύστημα με πρόθεση να απειλήσει ή να επηρεάσει την κυβέρνηση ή το κοινό και με σκοπό να προωθήσει πολιτικές, ιδεολογικές ή θρησκευτικές απόψεις" μπορεί να θεωρηθεί τρομοκράτης. Το ρυθμιστικό διάταγμα "Regulation of Investigatory Powers Act" δίνει στην αστυνομία και στις αρχές ασφαλείας της Μ. Βρετανίας τη δικαιοδοσία να συλλέγουν πληροφορίες μέσα από το Internet χωρίς ένταλμα και να απαιτούν την παράδοση των κωδικών κρυπτογραφημένου ηλεκτρονικού υλικού, αν αυτό κρίνεται αναγκαίο για τη έρευνα. Και οι δύο νόμοι ψηφίστηκαν μέσα στους πρώτους μήνες του 2001 στη Μ. Βρετανία. Στην αντίπερα όχθη του Ατλαντικού, οι ιδιωτικές εταιρείες επενδύουν ολοένα και μεγαλύτερα κονδύλια για την ασφάλεια των ηλεκτρονικών συστημάτων τους, ενώ, σε κρατικό επίπεδο, ο επικεφαλής της Εθνικής Υπηρεσίας Ασφαλείας (NSA) στρατηγός Μάικ Χάιντεν δήλωσε μέσα στο 2000 ότι "οι επιθέσεις των κυβερνοτρομοκρατών αποτελούν μια δυνάμει απειλή για τη σταθερότητα της τηλεπικοινωνιακής υποδομής της χώρας" [46].

Η αλήθεια είναι πάντως ότι με δεδομένη τη λειτουργική δομή του Internet, τίθεται εν αμφιβόλλω το κατά πόσο είναι δυνατόν να ελεγχθεί απόλυτα το σύνολο του Δικτύου από μια κεντρική πηγή. Η ύπαρξη βέβαια υπερσυστημάτων παρακολούθησης όπως το γνωστό "Έθελον", δίνει μια δυσοίωνη πρόγευση του μέλλοντος για την ελεύθερη ατομική έκφραση μέσα στο Internet. Από το άλλο μέρος όμως, γεγονότα του τύπου "ανήλικος-εισέβαλε-στους-υπολογιστές-της-NASA" που κατά διαστήματα βλέπουν το φως της δημοσιότητας, υπενθυμίζουν ότι το Δίκτυο των Δικτύων, είναι εξ' αρχής κατασκευασμένο με βάση ένα μοντέλο "δομικής αναρχίας" και άρα πιθανόν πάντα να είναι σε θέση να διατηρεί ελεύθερες και ανέλεγκτες περιοχές στην ηλεκτρονική του χαρτογραφία.

Για το "κόκκινο" και το "μπλε" χάπι...

Ο Richard K. Moore στο άρθρο με τίτλο "Escaping the Matrix", ξεκινά τη μαρξιστική του ανάλυση της πραγματικότητας βασιζόμενος σε μια συγκεκριμένη σκηνή της γνωστής ταινίας "The Matrix": Ο Morpheus (ηγέτης των επαναστατών) καλεί τον (πρωταγωνιστή) Neo να διαλέξει μεταξύ ενός κόκκινου και ενός μπλε χαπιού. Το κόκκινο χάπι του υπόσχεται "την αλήθεια και τίποτε άλλο". Ο Neo όντως παίρνει το κόκκινο χάπι και ξυπνά στην πραγματικότητα, αλλά σε μια πραγματικότητα ριζικά διαφορετική από αυτή που γνώριζε: οτιδήποτε υπέθετε μέχρι εκείνη τη στιγμή ότι ήταν πραγματικότητα, αποδεικνύεται ότι πρόκειται για μια συλλογική φαντασίωση η οποία "υφάνθηκε" και τροφοδοτήθηκε σε ανύποπτο χρόνο και με ανύποπτο τρόπο στο κοινό, από μια κεντρική πηγή, το Matrix [47].

Πολλοί ισχυρίζονται, ότι η ανθρωπότητα έχει περάσει πλέον σε μια τροχιά διαρκούς αλλαγής λόγω των υψηλών ταχυτήτων της τεχνολογίας. Αυτό σημαίνει ότι θα πρέπει πλέον να πάψουμε να είμαστε σε στάση αναμονής για την επόμενη "κατάσταση ισορροπίας των πραγμάτων" (η οποία μεταξύ άλλων ικανοποιεί και τον υπολανθάνοντα πόθο για την ασφάλεια της σταθερότητας) και να αποδεχθούμε τον κανόνα ότι το μοναδικό σταθερό στοιχείο, είναι η διαρκής αλλαγή. Είναι εξαιρετικά πιθανό η πέρα από κάθε περιγραφή πρόοδος της τεχνολογίας, να έχει οδηγήσει - το λεγόμενο "δυτικό" κυρίως - κόσμο σε ένα είδος νεοευδαιμονισμού και τεχνολατρείας. Μέσα σε ένα τέτοιο κλίμα όμως, ένα από τα πράγματα που διακυβεύονται είναι και ο βασικός στόχος της προόδου: ο ίδιος ο άνθρωπος. Και τούτο διότι είναι αναμφισβήτητο ότι η εξέλιξη της τεχνολογίας δεν υπακούει σε ανθρωπιστικά κίνητρα, αλλά ορίζεται με βάση καθαρά οικονομικούς παράγοντες - τους κανόνες της παγκόσμιας αγοράς. Η υπερπαροχή πληροφορίας ή η πρόσβαση στην πληροφορία πιθανόν να μην αποτελούν τη λύση βασικών προβλημάτων της ανθρωπότητας, όπως επισήμανε σε πρόσφατη συνέντευξή του και ο καλεσμένος μας στο Συνέδριο αυτό Neil Postman, λέγοντας τα εξής: "Θέλω να σας κάνω κάποιες ερωτήσεις που εμένα μου φαίνονται λογικές. Τα παιδιά πεθαίνουν από πείνα στην Αιθιοπία. Αυτό συμβαίνει επειδή λείπουν οι πληροφορίες; Ο ρατσισμός στην Ν. Αφρική υπάρχει άραγε λόγω έλλειψης πληροφοριών; Ή μήπως η αύξηση της εγκληματικότητας στις αμερικανικές μεγαλουπόλεις είναι αποτέλεσμα της έλλειψης πληροφοριών; Αυτό που θέλω να πω είναι ότι δεν μας λείπουν οι πληροφορίες για να γίνει η ζωή μας καλύτερη" [48]. Πέρα από το ερώτημα αν η άποψη αυτή εκφράζει θέσεις "νεολουδιτισμού" ή όχι, θα πρέπει να παραδεχθούμε ότι υπενθυμίζει τα όρια και τα πλαίσια μέσα στα οποία οφείλει να κινείται η τεχνολογία, ώστε να τίθεται πρωτίστως στην υπηρεσία του Ανθρώπου και όχι της Αγοράς. Και επισημαίνω τούτο, γιατί προσωπικά πιστεύω ότι η ελευθερία έκφρασης στο Internet δεν κινδυνεύει πρωταρχικά από την ανάπτυξη της τεχνολογίας των κυβερνήσεων και των υπηρεσιών ασφαλείας αλλά από τις απαιτήσεις της παγκόσμιας αγοράς - όσο και σε όποιο βαθμό αυτά τα δύο μπορούν να διαχωριστούν.

Το βέβαιο όμως είναι ότι η συνάρθρωση αυτών των δύο παραγόντων, ορίζει τον κόσμο του "μπλε χαπιού", τον κόσμο του νεοευδαιμονισμού και της ναρκισιστικής τεχνολατρείας. Τα κοινωνικά κινήματα είτε δρουν μέσα από το Internet, είτε δρουν μέσα στο Internet, χρησιμοποιούν το νέο χώρο που έχουν στη διάθεσή τους, προσπαθώντας να προσφέρουν το "κόκκινο χάπι", το χάπι μιας σκληρής πραγματικότητας που για να την αλλάξεις, θα πρέπει με κάποιο τρόπο να παλέψεις γι' αυτό. Είναι παραπάνω από βέβαιο ότι το άμεσο μέλλον του ακτιβισμού και των κοινωνικών κινημάτων είτε βρίσκεται, είτε περνάει μέσα από το Internet και τα άλλα ομοειδή ηλεκτρονικά δίκτυα και περιβάλλοντα. Εν μέρει κάτι τέτοιο φαντάζει λογικό, μια και αποτελούν το λογικό αντίβαρο στην άκρατη εμπορευματοποίηση της τεχνολογίας (κυρίως μέσα από την επίπλαστη αύξηση των καθημερινών μας αναγκών). Με την ηλεκτρονική τους παρουσία, τα κοινωνικά κινήματα υπενθυμίζουν το βασικό κανόνα της διαρκούς αλλαγής αλλά και τον κανόνα της αρνητικής εντροπίας των στοιχείων του Internet, έχοντας ως απώτερο στόχο - μεταξύ άλλων - μια τεχνολογία, όχι καταναλωτική αλλά ανθρωπιστική.

Από εκεί και πέρα το ερώτημα αφορά προσωπικά τον καθένα από εμάς: θα πάρουμε το "μπλε" ή το "κόκκινο" χάπι ?

Σημειώσεις

Βιβλιογραφία

Barglow R., "The Crisis of The Self in the Age of Information - Computers, Dolphins and Dreams", ROUTLEDGE PRESS,1994.

Bey H., "T.A.Z. - Η Προσωρινή Αυτόνομη Ζώνη", FUTURA, 1998.

Cadoz C., "Η Εικονική Πραγματικότητα", DOMINOS ΤΡΑΥΛΟΣ - ΚΩΣΤΑΡΑΚΗΣ, 1997.

Debort G., "La Societe du Spectacle", EDITIONS CHAMP LIBRE,1971.

Diani M., "Social Movement Networks Virtual and Real", paper for the conference "A New Politics?", UNIVERSITY OF BIRMINGHAM,1999

Eco U., "Η Σημειολογία στην Καθημερινή Ζωή", ΜΑΛΛΙΑΡΗΣ - ΠΑΙΔΕΙΑ,1982.

Gauntlett E., edit., "Web. studies: Rewiring media studies for the digital age", ARNOLD, 2000.

Gibson W., "Ο Νευρομάντης", AQUARIUS,1983.

Gitlin T., "The Whole World is Watching: Mass Media In The Making And Unmaking Of The New Left ", UNIVERSITY OF CALIFORNIA PRESS, 1980.

McCarthy J.D., Zald M.N., Mc Adam D., edit., "Comparative perspectives on Social Movements - Political Opportunities, Mobilizing Structures and Cultural Framings", CAIMBRIDGE UNIVERSITY PRESS, 1996.

McCullough M.F., Michael F., "Democratic Questions for the Computer Age", COMPUTERS IN HUMAN SERVICES 8,1991.

Michels R., "Political Parties: A Sociological Study of the Oligarchic Tendencies of Modern Democracy", COLLIER Mc MILLAN, 1962.

Mills C.W., "The Power Elite", OXFORD UNIVERSITY PRESS, 1956.

Molotch H., Lester M., "News as Purposive Behavior: On the Strategic Use of Routine Events, Accidents and Scandals", AMERICAN SOCIOLOGICAL REVIEW 39, 1974.

Monet D., "Multimedia", DOMINOS ΤΡΑΥΛΟΣ - ΚΩΣΤΑΡΑΚΗΣ, 1995.

Morris A., McClurg M.C., edit. "In Frontiers in Social Movement Theory", YALE UNIVERSITY PRESS,1992.

Negroponte N., "Ψηφιακός Κόσμος", ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗΣ,1995

Nimmo D.D., Sanders K., edit. "Handbook of Political Communication", SAGE PUBLICATIONS, 1981.

Rogers E.M., "The New Media in Society", THE FREE PRESS,1986.

Rheingold H., "Virtual Communities - Finding Connection in a Computerized World", MINERVA,1994.

Spigel L., Curtin M., edit., "The Revolution wasn't Televised - Sixties Television and Social Conflict", ROUTLEDGE PRESS, 1997.

Thompson J.B., "Ideology and Modern Society - Critical Social Theory in the Era of Mass Communication", POLITY PRESS, 1990.

Thompson J.B., "The Media and Modernity - A Social Theory of the Media", POLITY PRESS, 1995.

Turkle S.,"Life on The Screen", PHOENIX, 1995.

Virnoche M., Marx G., "Only Connect - E.M. Forster In An Age Of Electronic Communication: Computer Mediated Association and Community Networks" SOCIOLOGICAL INQUIRY 67, 1997.

Watts D., "Political Communication Today", MANCHESTER UNIVERSITY PRESS,1997.

ΑΡΘΡΑ ΤΥΠΟΥ

Λαίνας Θ., "Ψυχρός Πόλεμος στο Internet - Cyberwar ΗΠΑ-Κίνας", BHMAGAZINO, "ΒΗΜΑ ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΚΗΣ", 29/4/2001.

Μαρκάκης Γ., "Η αυγή της εποχής του ηλεκτρονικού ακτιβισμού - Το φάντασμα του χακτιβισμού πλανιέται στο Διαδίκτυο", "BHMA", ένθετο "BHMARAM", σελ. Δ4(33)-Δ5(34), 28/3/2001.

Millar S., "For hackers, read political heroes of cyberspace", "GUARDIAN", 8/3/2001.

Postman N., "Να μη γίνουμε σκλάβοι της τεχνολογίας" συνένυτευξη στην Πόπη Διαμαντάκου στο ένθετο "ΠΡΟΣΩΠΑ", "ΤΑ ΝΕΑ ΤΟΥ ΣΑΒΒΑΤΟΥ", 21/4/2001

ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΕΣ ΔΙΕΥΘΥΝΣΕΙΣ

Scott March, "Community Organizing On The Internet: Implications For Social Work Practitioners", paper updated 01.25.01, http://www.interweb-tech.com/nsmnet/docs/march.htm

Δημογραφικά στοιχεία χρηστών Internet στη διεύθυνση: http://www.newmediastudies.com/stats.htm

Myers J.D., "Social Activism Through Computer Networks", στο http://www.nd.edu/~dmyers

Επίσημος ηλεκτρονικός κόμβος των Zapatistas: http://www.ezln.org

Meyerson H., "The Battle in Seattle" prelude by Scott March, updated in 2.28.00 στο
http://www.interweb-tech.com/nsmnet/docs/voices_meyerson.htm

McKay N., "The Golden Age of Hactivism" 22/9/1998 "WIRED", http://www.wired.com/news/politics/0,1283,15129,00.html

Moore K.R., "Escaping The Matrix", "CYBERJOURNAL 2000", http://wwwcyberjournal.org/cj/rkm/WE/junOOMatrix.shtml